Καρό, το πιο διάσημο ύφασμα στον κόσμο

Ταρτάν ή καρό ή plaid, αυτό το παγκόσμιο σχέδιο σε ύφασμα ή πάνω σε οτιδήποτε άλλο, έχει υπάρξει και συνεχίζει, από τις πασαρέλες υψηλής μόδας στις στολές των σχολείων, από τους Highlanders των Ορέων μέχρι τους πανκς του Λονδίνου, από τις στρατιωτικές στολές μέχρι τα τουριστικά knick-knacks της Οδού Όξφορντ, από τα παλάτια μέχρι τα γήπεδα ποδοσφαίρου και τις συναυλίες. Πορσελάνες, αρκουδάκια, ομπρέλες, παντού συναντάς το καρό, ακόμα και στο διάστημα έχει ταξιδέψει αλλά και μέσα σε χρονοκάψουλα έχει θαφτεί στο έδαφος για τις γενιές, ίσως, της επόμενης χιλιετίας. Λατρεύεται και χλευάζεται, έχει εμπνεύσει σπουδαία έργα τέχνης και design και με κάποιο τρόπο μπορεί και αντιπροσωπεύει το οριζοντίως και καθέτως, την ενότητα και τη διαφωνία, την παράδοση και την εξέγερση, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.

Όλα αυτά μπορεί κανείς να τα «διαβάσει» σημειολογικά, ανάμεσα στις διασταυρώσεις των οριζόντιων και κάθετων γραμμών, στους χώρους ανάμεσα στο στημόνι και το υφάδι που παρέχουν ένα υφασμάτινο πρότυπο για τις συγκρούσεις, τις συμπτώσεις και τις ρήξεις που συμβαίνουν την κοινωνία, όπως λέει ο καθηγητής Jonathan Faiers.

Και φυσικά, υπάρχει η Ημέρα Καρό – είναι η 6η Απριλίου. Tartan Day για τους Σκωτσέζους που γιορτάζουν την πλούσια κουλτούρα τους με σημαία ένα τόσο τέλεια σχεδιασμένο και δομημένο κομμάτι ύφασμα όπως είναι το καρό.

Στις 6 Απριλίου του 1320 εστάλη στον Πάπα Ιωάννη ΧΧΙΙ η Διακήρυξη του Άρμπροουθ που επιβεβαίωνε το καθεστώς της Σκωτίας ως ανεξάρτητου, κυρίαρχου κράτους και υπερασπιζόταν το δικαίωμα της Σκωτίας να χρησιμοποιεί στρατιωτική δράση όταν δέχεται άδικη επίθεση.

Η Tartan Day, παραδόξως, ξεκίνησε να εορτάζεται στον Καναδά τη δεκαετία του 1980 και έκτοτε έχει δει παρελάσεις, κέιλις (παραδοσιακά σκωτσέζικα πανηγύρια) και γιορτές να εμφανίζονται σε όλη τη Βόρεια Αμερική, με κορωνίδα την περίφημη Παρέλαση της Ημέρας Ταρτάν στη Νέα Υόρκη. 

Μία έκθεση για το καρό

Το Μουσείο Victoria & Albert της πόλης του Dundee στη Σκωτία παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ως τώρα έκθεση αφιερωμένη στο ταρτάν, από 1η Απριλίου 2023 μέχρι 14 Ιανουαρίου 2024, μία ριζοσπαστική ματιά σε αυτό το παγκόσμια και άμεσα αναγνωρίσιμο ύφασμα και σχέδιο.

Το ταρτάν έχει συνδέσει και διχάσει κοινότητες σε όλο τον κόσμο, συμβολίζει την παράδοση, έχει εκφράσει εξέγερση και έχει εμπνεύσει σπουδαία έργα τέχνης καθώς και παιχνιδιάρικα και προκλητικά σχέδια. Στην έκθεση θα υπάρχουν περισσότερα από 300 αντικείμενα από όλο τον κόσμο που απεικονίζουν την καθολική και διαρκή γοητεία του ταρτάν μέσα από εμβληματικά και καθημερινά παραδείγματα μόδας, αρχιτεκτονικής, γραφικών και σχεδίασης προϊόντων, φωτογραφίας, επίπλων, γυαλιού και κεραμικών, φιλμ, παραστάσεων και τέχνης.

Το φάσμα του πώς έχει φορεθεί το ταρτάν καλύπτεται στην έκθεση, από ένα παλτό ταρτάν του δέκατου όγδοου αιώνα για την Αρχαία Καληδονιακή Εταιρεία, έως μια σπουδαία φωτογραφία από το 1908 περίπου με Σκοτσέζες σουφραζέτες που φορούν περήφανα εσάρπες ταρτάν. Κι ακόμα, από το αγωνιστικό κράνος του οδηγού της Φόρμουλα 1, Sir Jackie Stewart με τη χαρακτηριστική μπάντα ταρτάν Royal Stewart, μέχρι τα σύγχρονα κομμάτια street fashion από την Ιαπωνία.

Κι ακόμα πίνακες όπως τα μινιμαλιστικά πλέγματα του Donald Judd και αντικείμενα «αφοσίωσης» όπως ένα κομμάτι ταρτάν που φορούσε ο πρίγκιπας Κάρολος Έντουαρντ Στιούαρτ τον 18ο αιώνα αλλά και παντελόνια των θρυλικών teen ειδώλων, των Bay City Rollers, χειροποίητα από έναν φανατικό τους θαυμαστή. Ακόμα και το καθημερινό, ταπεινό αλλά εμβληματικό τενεκεδένιο στρόγγυλο κουτί μπισκότων με την καρό διακόσμηση θα υπάρχει στην έκθεση.

Ανάμεσα στα εκθέματα θα υπάρχουν έργα πολλών σύγχρονων, νέων σχεδιαστών μόδας (Grace Wales Bonner, Nicholas Daley, Louise Gray, Charles Jeffrey) καθώς και έργα των Chanel, Dior, Vivienne Westwood, Alexander McQueen, Comme des Garçons, της γκαλερί Tate, του V&A, και πολλών άλλων μουσείων μόδας, θεάτρου, βασιλικών συλλογών, και φολκ παράδοσης.

Η έκθεση εξετάζει τη βασική δομή του ταρτάν αλλά και το ταρτάν ως ένα σύνολο κανόνων που πρέπει να ανατραπούν από τους σχεδιαστές. Το ταρτάν ήταν πάντα στο σημείο τομής της τεχνικής καινοτομίας με την απίστευτη ποικιλία υλικών, από φυσικά έως συνθετικά, ακόμη και γυαλί ενώ (μπορεί να) καλύπτει κάθε επιφάνεια που μπορεί να φανταστεί κανείς, μπαίνοντας στην πρώτη γραμμή της τέχνης και του design.

Το ταρτάν, πέρα από τη γοητεία του σε όλο τον κόσμο ως μέσο δήλωσης των κοινοτήτων της διασποράς είναι και ένα μέσο έκφρασης σε όσους θέλουν να δηλώσουν παράδοση ή την ανατροπή αυτής μέσα από το ντύσιμό τους. Σπάνια βρίσκει κανείς ένα τόσο «ευέλικτο» υλικό που ταίριαζε από τη βασίλισσα Ελισάβετ μέχρι τους νεο-πανκς της Vivienne Westwood και που συνεχίζει να γράφει ιστορία.

Άλλο ταρτάν και άλλο καρό (plaid)

Σε πολλές χώρες σήμερα, το σχέδιο των αλληλένδετων λωρίδων που ονομάζεται ταρτάν είναι συχνά λανθασμένα γνωστό ως «καρό» ή «plaid». Το plaid προέρχεται στην πραγματικότητα από τη γαλική λέξη για την κουβέρτα και χρησιμοποιείται ειδικά στον τρόπο που φοριούνται στα highlands τα μεγάλου μήκους υφάσματα ή κουβέρτες, καθώς τυλίγονται γύρω από τη μέση. Το αρχικό κιλτ ήταν γνωστό ως «ζωνωτό καρό» το οποίο, τις περισσότερες φορές φτιάχνονταν από ύφασμα ταρτάν και έτσι έμειναν οι δυο λέξεις, κατανοητές σαν συνώνυμες. Η κουβέρτα-κιλτ είχε κυριολεκτική χρήση, αφού τις περισσότερες φορές οι ορεσίβιοι τη χρησιμοποιούσαν σαν ένα είδος sleeping bag όταν κοιμούνταν στην ύπαιθρο ή και σαν προστατευτικό στο κεφάλι τους όταν είχε κακό καιρό.

Το αρχαίο ταρτάν

Οι διασταυρούμενες οριζόντιες και κάθετες γραμμές, ο τρόπος που υφαίνονται, η απόσταση αναμεταξύ τους, το διαφορετικό πάχος της κάθε μίας και φυσικά τα χρώματα και οι συνδυασμοί τους είναι τα στοιχεία που δημιουργούν τον «κώδικα» του υφάσματος. Στην πραγματικότητα, το ταρτάν υπάρχει από τότε που ο άνθρωπος εφηύρε την ύφανση, ας πούμε από το 3000 π.Χ. αλλά για κάποιο μυστήριο τουίστ της ιστορίας, έχει καθιερωθεί ως ένα βασικό χαρακτηριστικό της Σκωτίας και των εθνικών στολών της, τόσο τυπικό όσο είναι και η φουστανέλα με το τσαρούχι για εμάς τους Έλληνες.

Ο «χωρισμός» καταγωγής των σχεδίων άρχισε να συμβαίνει όταν, για διάφορους λόγους, σε κάποιες περιοχές υπερίσχυαν κάποια χρώματα στα υλικά ύφανσης κυρίως λόγω χρωστικών ουσιών που προέρχονταν από βότανα, φυτά κλπ., που από τόπο σε τόπο μπορεί να διαφέρουν. Στη Σκωτία ειδικά, γύρω στον 17ο και 18ο αιώνα, το ταρτάν ύφασμα έγινε κύριο χαρακτηριστικό των κιλτ και της στολής των Highlanders ενώ απέκτησε και ηρωικό συμβολισμό όταν μετά τη Μάχη του Culloden το 1746, η Βρετανική κυβέρνηση απαγόρευσε τη χρήση ταρτάν (μεταξύ άλλων) στα Highlands, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την εξεγερμένη σκωτσέζικη κουλτούρα.

Στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, τα οργανωμένα πλέον εργαστήρια υφαντουργίας μεγάλης κλίμακας, επειδή παρήγαγαν υφάσματα σε πολύ μεγάλες ποσότητες, ανέπτυξαν από νωρίς τυποποιημένα χρώματα και σχέδια. Στην αρχή έδιναν αριθμούς σε κάθε μοτίβο για να τα αναγνωρίζουν αλλά σύντομα άρχισαν να τους δίνουν ονόματα, όχι μόνο ονόματα των φυλών των Highlands, αλλά και ονόματα πόλεων και μερικά φανταχτερά ονόματα για εμπορικούς λόγους. Αυτό το εργαλείο πωλήσεων εξελίχθηκε σε μία φανατική “κόντρα” μεταξύ των χρωμάτων, των συνδυασμών και των φυλών.

To ταρτάν της υψηλής κοινωνίας

Όταν το ταρτάν έγινε «παράνομο», έγινε αμέσως και μόδα. Το ότι άρχισαν να πληθαίνουν τα χρώματα στην ύφανση και το επίπεδο της παραγωγής, σημαίνει ότι ανέβηκε και η τιμή του και άρα έγινε αγαπητό στην αριστοκρατία. Εντωμεταξύ, μετά τον πόλεμο άρχισε να εμφανίζεται και η κραταιή μεσαία τάξη που σύντομα θα το απογείωνε. Αφού η Βρετανική Αυτοκρατορία το κατέστησε διεθνές και άρχισε να το εξάγει παντού στον κόσμο, αυτό απέκτησε χαρακτήρα, έγινε εξωτικό, φιλικό, λίγο επικίνδυνο και πάντα αξιοπρεπές.

Όταν εμφανίστηκαν οι χημικές βαφές εκτόπισαν τα ταρτάν που ήταν βαμμένα με φυτικές βαφές και δημιουργήθηκαν οι κατηγορίες «Μοντέρνα» και «Αρχαία» αντίστοιχα. Το τρίτο κύμα ήταν τα «Παλιωμένα» ταρτάν, φτιαγμένα με αυθεντικά υλικά εποχής, φθαρμένα από τον καιρό ή τις μάχες, κάτι που ανέβαζε την αξία τους και τους έδινε στάτους. Στους διαχωρισμούς άρχισαν να υπάρχουν τα «ελαφριά» για κάτι πιο ευάερο και φωτεινό, τα ταρτάν «για ντύσιμο» κυρίως γυναικείο, τα «κυνηγετικά» ταρτάν (σε καφέ και γενικότερα σκούρα χρώματα), τα «αθλητικά» ζωντανά χρώματα κ.α.

Το καρό της βασίλισσας

Η βασίλισσα Βικτώρια ιδιοποιήθηκε το ταρτάν, φορώντας το σε επίσημα πορτρέτα στις ετήσιες επισκέψεις της στο Balmoral μια και η Σκωτία είχε μετατραπεί από θανάσιμο εχθρό σε προορισμό διακοπών. Η χώρα είχε γίνει brand και το ταρτάν ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της νέας της ταυτότητας. Το ταρτάν σήμαινε πλέον “Made in Scotland”, κοσμώντας όλα τα είδη τουριστικού ενδιαφέροντος.

Από τη βασίλισσα στους πανκς και όχι μόνο

Το καρό συμβολίζει την ανατροπή των κανόνων, αν το φορέσεις με τον σωστό τρόπο. Η μόδα το πήρε από έμβλημα του κοινωνικού στάτους και το έκανε ρεβέρ στα παντελόνια των ροκαμπιλάδων, στην περίοδο των ‘50ς, αλλά και των Bay City Rollers στα ‘70ς που τους άκουγαν -και άρα ζήτησαν να ντυθούν το ίδιο- τα 10χρονα στην Αγγλία. Όταν το χρησιμοποίησαν οι πανκς έγινε θράσος και όταν το άγγιξε η Vivienne Westwood απέκτησε ελεγκάντζα εξτραβαγκάντζα.

Ο Bill Haley φόρεσε κοστούμι ταρτάν με σωλήνα παντελόνι, έβαλε μπριγιαντίνη στο μαλλί του και έδωσε ένα μοντέλο να μιμηθεί αργότερα ο Elvis Costello όταν φόρεσε κι αυτός κοστούμι αλλά με κάλτσες-σκακιέρα, μοτίβο που λάτρεψε και η φράξια των φασιονίστας του ska.

Οι Beach Boys έφεραν τα καρό κοντομάνικα πουκάμισα με τα ηλιόλουστα χρώματα στη νεολαία της Καλιφόρνια χωρίς καμία διάθεση για εξέγερση – αν κρίνουμε από τα αστραφτερά χαμόγελα και τα προσεγμένα κουρέματα. Η Αμερική φόρεσε το καρό με τη διακριτικότητα του “δεν καταλαβαίνω γιατί τόση φασαρία”: το φόρεσαν σε πουκάμισο οι καουμπόηδες, το φόρεσε και o Τζέιμς Ντιν σαν εσωτερική επένδυση (σε κόκκινο χρώμα) στο σκούρο μπλε Harrington τζάκετ του.

Η δεκαετία του ‘60 έφερε χαλάρωση και χαμόγελα, κοντές φούστες και συνθετικά υφάσματα, ιδανικά για ακόμα πιο έντονα χρώματα και πιο πειραματικά ταρτάν π.χ. τεράστια καρό σε παλτό με χοντρή πλέξη ή μεταλλικά τετράγωνα κομμάτια ενωμένα αναμεταξύ τους με κρίκους της διαστημικής εποχής. Η μόδα πλέον απευθυνόταν στη νεολαία η οποία μάλλον αγνοούσε τη Σκωτσέζικη παράδοση. Οι Mary Quant, Biba, Pierre Cardin και Yves Saint Laurent αγκάλιασαν το ταρτάν δίνοντάς του ένα πιο γραμμικό look. Σημαντικό: το ταρτάν ήταν ιδανικό και για το νεοεμφανιζόμενο ανδρόγυνο στιλ.

Ακόμα και οι συντηρητικοί αλλά με “χειρουργική” ραφή ραφτάδες υψηλού προφίλ της Λονδρέζικης Saville Row, έδωσαν στα άψογα ανδρικά κοστούμια τους ένα διακριτικό grid, ένα “πλέγμα” στο ύφασμα τόσο στα σπορ κοστούμια τους όσο και στα πιο επίσημα. Ο νεαρός τότε Tommy Nutter αποφάσισε, μάλιστα, να δει τι θα συμβεί αν υφάνει γραμμές ίδιας απόχρωσης τη μία πάνω στην άλλη: και δημιούργησε μερικά από τα πιο σικάτα μοτίβα.

Η δεκαετία του ‘70 ήταν άδικη με τη μόδα. Δημιούργησε τέρατα. Ήρθε όμως το ταρτάν να ανατρέψει και πάλι τα πράγματα μέσα στο πιο μικρό (ίσως) μαγαζί του Λονδίνου, το SEX της Kings Road όπου ο Μalcolm McLaren και η συνεργός του στο έγκλημα, η Vivienne Westwood, έκαναν ρούχα-φετίχ μπλέκοντας το s/m με τα καρό, τα σκισμένα ρούχα με τα άρβυλα Dr. Martens, τους κορσέδες με τα στενά παντελόνια «bondage pants» με τις κρεμασμένες τιράντες και τα φερμουάρ. Σε όλα ανεξαιρέτως, χωρούσε το καρό. Ήταν ειρωνικό και ταίριαζε ωραία σε αντρικές φούστες «ή όπως αλλιώς λέγονται, ποιος νοιάζεται».

Και ξαφνικά, στα ‘80ς, οι τέως πανκς έγιναν νεο-ρομαντικοί και το ταρτάν έπεσε σε μαρασμό. Ο μόνος που προσπάθησε να το κρατήσει ζωντανό ήταν ο Adam Ant που έβγαινε στη σκηνή με κιλτ για να τραγουδήσει τα επικά, «αντάρτικα» τραγούδια του που θύμιζαν -και εδώ ήταν το λάθος- επέλαση ινδιάνων ή κάτι τέτοιο, πάντως όχι Σκωτσέζων.

Από το 2000 και μετά, το ταρτάν φαίνεται να έχει περάσει στη συνείδηση της παγκόσμιας μόδας σαν ένα κλασικό και σίγουρο κομμάτι της. Θα μπορούσαμε να αλλάξουμε το γνωστό quote, «Όταν δεν ξέρεις τι να φορέσεις, φόρεσε κόκκινο», σε: «όπου κόκκινο βάλε καρό».

Αλλά όσο ασφαλές κι αν είναι σαν επιλογή, άλλο τόσο είναι και ευέλικτο γιατί μπορεί να αλλάζει όσο εύκολα αλλάζει ρόλους και διαθέσεις ένας άνθρωπος που ντύνεται μέσα στη μέρα του. Ένα πραγματικά διαχρονικό ύφασμα με ευρεία απήχηση που εξαρτάται από τον καθένα πώς θα το φορέσει. Οι επιλογές είναι άπειρες: από Σκωτσέζος Highlander μέχρι κομψός Σον Κόνερι με κιλτ, κι από Γιαπωνέζα μαθήτρια σε anime μέχρι βασίλισσα στο Μπαλμόραλ. Διαλέξτε εποχή και ρόλο.

Το Καρό είναι ποπ. Μερικές ωραίες ιστορίες:

• Υπάρχουν τουλάχιστον τρία ειδικά σχεδιασμένα ταρτάν για τον Έλβις Πρίσλεϊ ο οποίος λέγεται ότι είχε σκωτσέζικες ρίζες, από το μικρό χωριό Λόνμεϊ. Ένας τοπικός σχεδιαστής δημιούργησε ένα επίσημο ταρτάν Presley of Lonmay προς τιμήν του, το οποίο ακολούθησε μια πιο μοντέρνα εκδοχή του λίγα χρόνια αργότερα. Το μητρώο ταρτάν της Σκωτίας περιλαμβάνει επίσης ένα ακόμα ταρτάν, το Presley of Memphis άλλου σχεδιαστή, το οποίο βασίζεται στα χρώματα της σημαίας των ΗΠΑ με μια χρυσή λωρίδα που αντιπροσωπεύει τους πολλαπλούς χρυσούς δίσκους του Έλβις. Και μία ωραία λεπτομέρεια: έχει ακόμη και αριθμό νημάτων 42 – την ηλικία που ήταν ο Βασιλιάς όταν πέθανε.
• Ο Άλαν Μπιν, ένας Αμερικανός αστροναύτης σκωτσέζικης καταγωγής, πήρε ένα μικρό κομμάτι ταρτάν MacBean στο φεγγάρι κατά τη διάρκεια της αποστολής του Apollo 12 το 1969. Παρά κάποιες φήμες για το αντίθετο, δεν άφησε το ύφασμα με τα χρώματα της φυλής του να επιπλέει στο διάστημα για πάντα: πήρε το ύφασμα πίσω στη Γη και το δώρισε στον Όμιλο MacBean και στο παρεκκλήσι St. Bean στο Fowlis Wester οι οποίοι το πούλησαν σε δημοπρασία.
  
  
• Η βασίλισσα Βικτώρια που λάτρευε τη Σκωτία και όλη τη σημειολογία της, πήγε στη Μεγάλη Έκθεση το 1851 με τους μικρούς της γιους, Άλμπερτ και Άλφρεντ, ντυμένους από την κορφή μέχρι τα νύχια ως μικρούς Χάιλαντερς. Αμέσως οι πωλήσεις εκτοξεύτηκαν και το καρό έγινε μια ιδιαίτερα δημοφιλής επιλογή για τα σχολεία. Από τότε εμφανίζεται στις σχολικές στολές όχι μόνο στο Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά και σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, οι Φιλιππίνες και η Ιαπωνία

• Ειδικά οι Ιάπωνες λατρεύουν το καρό στη μόδα. Η χώρα είναι ο μεγαλύτερος διεθνής εισαγωγέας του διάσημου Harris Tweed των Outer Hebrides και το ταρτάν είναι βασικό στοιχείο της ιαπωνικής μόδας του δρόμου αλλά και της πασαρέλας – ο σχεδιαστής Jun Takahashi κάποτε έβαλε μοντέλα στην πασαρέλα βαμμένα από την κορυφή μέχρι τα νύχια σε καρό. Η χώρα είχε πολλά ταρτάν αφιερωμένα σε αυτήν. Η Hello Kitty έχει μάλιστα το δικό της σχέδιο (με βάση το ροζ)!
• Ένα trend που εμφανίζεται όλο και πιο συχνά είναι, νύφες -σκωτσέζες ή όχι- να προσθέτουν ένα μικρό αλλά τρελαμένο touch από καρό στο νυφικό τους.
  
  
• Καρό πρόβατα, ευτυχώς όχι εκ γενετής. Οι ιδιοκτήτες μίας φάρμας-ατραξιόν στο Dunbar ζωγραφίζουν το καρό επάνω στα πρόβατά τους για την Ημέρα του Ταρτάν ή όποτε άλλοτε η τουριστική κίνηση το απαιτεί.
• Το αστυνομικό καρό, το κλασικό ασπρόμαυρο-σκακιέρα που έχουμε δει στις στολές και στα οχήματα της αστυνομίας σε πολλά μέρη του κόσμου, τεχνικά είναι ένα είδος ταρτάν και ονομάζεται “Sillitoe Tartan” από τον αρχιφύλακα Percy Sillitoe της αστυνομίας της πόλης της Γλασκόβης, όπου χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από την αστυνομία το 1932.
• Με έδρα την πόλη Peebles της Σκωτίας, η εταιρεία πλεκτών Holland & Sherry είναι υπερήφανοι δημιουργοί του πιο ακριβού ταρτάν στον κόσμο – ενός πολυτελούς μείγματος υφασμένου από καθαρό μογγολικό κασμίρι που στοιχίζει 561 € ανά τετραγωνικό μέτρο ή 5.617 € για ένα πλήρες κιλτ. Βέβαια τα “κανονικά” κιλτ κοστίζουν μεταξύ 160€ και 560€, ανάλογα με την ποιότητα και το μήκος του υλικού, αλλά μπορείτε να βρείτε και κάτι πιο ελαφρύ με περίπου 60€.

Info: Τartan - Μουσείο V&A Dundee – 1/4/2023 έως 14/1/2924.