Παγκόσμια ημέρα γυναίκας: Πέντε εξαιρετικές Ελληνίδες

Η 8η Μαρτίου είναι αφιερωμένη στις γυναίκες, είναι η Παγκόσμια Ημέρα Γυνίκας που υπενθυμίζει τον κορυφαίο ρόλο τους καθώς και τους αγώνες που έκαναν προκειμένου να διεκδικήσουν και να κατακτήσουν τη θέση και τα δικαιώματά τους στην κοινωνία και τις αυτονόητες για εμάς σήμερα ελευθερίες.

Στην Ελλάδα, υπήρξαν γυναίκες σπουδαίες, δυναμικές, τολμηρές, ταλαντούχες και πρωτοπόρες γυναίκες, που αναγνωρίστηκαν διεθνώς και κατέκτησαν σημαντικά βραβεία για την κοινωνική τους προσφορά και το έργο που άφησαν πίσω τους. Ο κατάλογος είναι μακρύς. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Γυναίκας, αναφέρονται παρακάτω ενδεικτικά μερικές απ’ αυτές.

Πέντε εξαιρετικές Ελληνίδες

Κατίνα Παξινού (1900-1973)

Η πρώτη Ελληνίδα που τιμήθηκε με το βραβείο Όσκαρ (1944)
Η Αικατερίνη Κωνσταντοπούλου, όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, γεννήθηκε το 1900 στον Πειραιά από εύπορη οικογένεια. Σπούδασε μουσική και κλασικό τραγούδι στο Ωδείο της Γενεύης, του Βερολίνου και της Βιέννης. Παντρεύτηκε τον βιομήχανο Γιάννη Παξινό και απέκτησαν δύο κόρες. Αν και έπειτα από λίγα χρόνια το ζευγάρι χώρισε, η Κατίνα κράτησε το επίθετο του πρώην συζύγου της για το υπόλοιπο της καλλιτεχνικής της διαδρομής.

Οι προσπάθειές της για καριέρα στο λυρικό θέατρο δεν ευοδώθηκαν, κι έτσι το 1929 στράφηκε στο θέατρο πρόζας ως μέλος του θιάσου της Μαρίκας Κοτοπούλη, παίζοντας στο έργο «Η γυμνή γυναίκα». Στο καμαρίνι του θεάτρου γνώρισε τον Αλέξη Μινωτή, συνάντηση η οποία υπήρξε σταθμός ζωής και για τους δύο. Ερωτεύτηκαν, παντρεύτηκαν το 1940 και έζησαν μαζί 44 χρόνια.

Προσχωρώντας και οι δύο στον Συνεταιρικό Θίασο Βεάκη, ερμήνευσαν ρόλους σε σημαντικά έργα του διεθνούς ρεπερτορίου. Με τις δε εμφανίσεις της στη Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου έγινε πασίγνωστη στο εξωτερικό στους ρόλους της Ηλέκτρας στο ομώνυμο έργο του Σοφοκλή, της Γερτρούδης στον «Άμλετ», και η διεθνής της αναγνώριση συνεχίστηκε στην Αμερική με εμφανίσεις στο Μπρόντγουεϊ και στον κινηματογράφο. 

Το 1944 τιμήθηκε με το Όσκαρ Β΄ Γυναικείου Ρόλου για την ταινία «Για ποιον χτυπά η καμπάνα» και το 1949 με το βραβείο Κοκτό στο Φεστιβάλ Μπιαρίτς για την ερμηνεία της στην ταινία «Το πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα».

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, η Κατίνα Παξινού και ο Αλέξης Μινωτής συγκρότησαν δικό τους θίασο με τον οποίο και ανέβασαν σπουδαία έργα, όπως ο «Ματωμένος γάμος» του Λόρκα, «Οι παλαιστές» του Στρατή Καρρά, οι «Βρικόλακες» του Ίψεν. Η τελευταία της παράσταση στο θέατρο ήταν την περίοδο 1971-1972 στο έργο «Μάνα κουράγιο» του Μπρεχτ και στον κινηματογράφο στη μοναδική ελληνική ταινία στην οποία έπαιξε, το «Νησί της Αφροδίτης» (1969).

Για τη μεγάλη της προσφορά στην τέχνη παρασημοφορήθηκε με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Βασιλικού Τάγματος Γεωργίου Α΄ και με τον Ανώτερο Ταξιάρχη της Δυτικής Γερμανίας. Επίσης τιμήθηκε με τον τίτλο της Αξιωματούχου Γραμμάτων και Τεχνών της Γαλλίας και με το βραβείο «Ιζαμπέλα ντ’ Έστε». Πέθανε από καρκίνο στις 22 Φεβρουαρίου του 1973, στην Αθήνα.

Καλλιρρόη Παρρέν (1861-1940)

Η πρώτη Ελληνίδα δημοσιογράφος, εκδότρια και διευθύντρια εφημερίδας. Επίσης ήταν η πρώτη Ελληνίδα που κίνησε το θέμα παραχώρησης ψήφου στις γυναίκες και που τιμήθηκε με τον Αργυρό και τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος, ενώ ήταν και η πρώτη Ελληνίδα που κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη (1940).

Η Καλλιρρόη Παρρέν, το γένος Σιγανού, γεννήθηκε στο Ρέθυμνο της Κρήτης και στην ηλικία των 6 ετών εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα. Σπούδασε στη Σχολή Σουρμελή και στην Ελληνογαλλική Σχολή Jeanne d'Arc στον Πειραιά και το 1878 αποφοίτησε από το Αρσάκειο με δίπλωμα δασκάλας. Αμέσως μετά, διατέλεσε διευθύντρια στο παρθεναγωγείο της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τον Κωνσταντινουπολίτη δημοσιογράφο Ιωάννη Παρρέν, ιδρυτή και πρώτο γενικό διευθυντή του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων. Μέσω αυτού ήρθε σε επαφή με τους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας και συναναστρεφόταν με τους λόγιους της εποχής. 

Η Καλλιρρόη Παρρέν αποφάσισε ν’ ασχοληθεί επαγγελματικά με τη δημοσιογραφία, έχοντας την υποστήριξη του συζύγου της. Όπως είχε δηλώσει κάποτε, «παρακολουθούσα τας συζητήσεις των δημοσιογράφων και σιγά σιγά εξύπνησε μέσα μου και πάλιν ο πόθος να γράψω, όπως αυτοί, όχι μόνον για τον εαυτόν μου αλλά και για τους άλλους». Ήταν δε μία από τις πρώτες Ελληνίδες φεμινίστριες, μια «μεγάλη μορφή του υγιούς φεμινισμού», όπως την είχε αποκαλέσει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος.

Στις 8 Μαρτίου του 1887 άρχισε να εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα Εφημερίς των Κυριών, το πρώτο γυναικείο έντυπο στην ελληνική επικράτεια, το οποίο συντασσόταν αποκλειστικά από γυναίκες για γυναίκες. Ο στόχος ήταν η αφύπνισή τους και η επαφή τους με τα φεμινιστικά κινήματα και προβληματισμούς που ήδη απασχολούσαν τις γυναίκες των κρατών της δυτικής Ευρώπης. Η εφημερίδα, αν και θεωρήθηκε ιδιαίτερα ριζοσπαστική για τη συντηρητική κοινωνία της εποχής, συνέχισε να εκδίδεται για 30 χρόνια, μέχρι το 1917, που η κυκλοφορία της διακόπηκε από το ταραγμένο πολιτικό κλίμα. Η δε Καλλιρρόη Παρρέν το 1918 εκτοπίστηκε στην Ύδρα, «διά τας πολιτικάς της πεποιθήσεις». 

Το 1911 η Καλλιρρόη Παρρέν ίδρυσε το Λύκειον των Ελληνίδων στο πρότυπο των ευρωπαϊκών Λυκείων-Λεσχών (Lyceum Clubs), με βασικούς στόχους την προάσπιση των δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών της γυναίκας, καθώς και τη διατήρηση και ανάδειξη των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων ως μέρος της εθνικής κληρονομιάς. 

Το 1921, πρωτοστάτησε στη συγκέντρωση υπογραφών Ελληνίδων με αίτημα την παροχή δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, πετυχαίνοντας και τη θετική τοποθέτηση του πρωθυπουργού Δ. Γούναρη.

Για τους αγώνες της για τη χειραφέτηση και την επαγγελματική εκπαίδευση των γυναικών, για την κοινωφελή και εθνωφελή της δράση, για το πλούσιο και ποικίλο συγγραφικό της έργο, με βασικό πάντα θέμα τη θέση της γυναίκας, τιμήθηκε με τον Αργυρό και τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος από τους βασιλείς Κωνσταντίνο και Γεώργιο Β΄ το 1921 και το 1936 αντιστοίχως. 

Πέθανε στις 16 Ιανουαρίου 1940. Το 1992, ο Δήμος Αθηναίων τίμησε τη μνήμη της, τοποθετώντας προτομή της στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, αριστερά της εισόδου, προ των μεγάλων μαυσωλείων.

Ελένη Σκούρα (1896-1991)

Η πρώτη Ελληνίδα βουλεύτρια
Η Ελένη Σκούρα, το γένος Παπαχρήστου, γεννήθηκε στον Βόλο. Λίγα χρόνια αργότερα, εγκαταστάθηκαν οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε φωνητική μουσική και το 1950 πήρε το πτυχίο της από τη Νομική Σχολή. Άρχισε τη δικηγορική της σταδιοδρομία μαζί με τον δικηγόρο σύζυγό της, Δημήτρη Σκούρα.

Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου και της Κατοχής, ανέπτυξε πολυσχιδή κοινωφελή και πατριωτική δράση, ενώ το καλοκαίρι του 1942 συνελήφθη από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε μαζί με τον σύζυγό και τον αδελφό της. Για την προσφορά της στην πατρίδα αλλά και το μεγάλο κοινωφελές της έργο τιμήθηκε από τον βασιλιά Παύλο με το στρατιωτικό Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων καθώς και με τον Ταξιάρχη του Βασιλικού Τάγματος Ευποιίας. 

Στον χώρο της πολιτικής εμφανίστηκε το 1951, όταν ανέλαβε το τμήμα γυναικών του Ελληνικού Συναγερμού στη Θεσσαλονίκη, εν όψει και της παροχής του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες. Ο νόμος ψηφίστηκε στις 30/07/1952. Όπως έλεγε η ίδια, δεν είχε βλέψεις για τη Βουλή, αλλά από ένα δυσάρεστο, τυχαίο γεγονός βρέθηκε υποψήφια. Έναν μήνα μετά τη θριαμβευτική νίκη του Ελληνικού Συναγερμού του Αλ. Παπάγου στις εκλογές του Νοεμβρίου 1952, πέθανε ο συναγερμικός βουλευτής Θεσσαλονίκης, ιατρός Β. Μπακονίκας και, ελλείψει επιλαχόντος, προκηρύχθηκε επαναληπτική εκλογή στη συγκεκριμένη περιφέρεια στις 18 Ιανουαρίου 1953.

Ο Αλέξανδρος Παπάγος όρισε υποψήφια την Ελένη Σκούρα, το ΕΠΕΚ τη Βιργινία Ζάννα (κόρη της Πηνελόπης Δέλτα και γιαγιά του πρώην πρωθυπουργού Α. Σαμαρά) και η ΕΔΑ τον Ι. Πασαλίδη. Την έδρα κέρδισε η Ελένη Σκούρα, η οποία αμέσως μετά την εκλογή της δήλωσε: «Θα προσπαθήσω να πράξω παν το δυνατόν διά να φανώ ανταξία της εμπιστοσύνης των ψηφοφόρων μου, τους οποίους θερμώς ευχαριστώ. Γνωρίζω ότι, ως πρώτη και μοναδική γυναίκα εις την Βουλήν έχω μεγάλας ευθύνας και πολλά καθήκοντα. Είναι πολλά εκείνα που πρέπει να πράξωμεν υπέρ των Ελληνίδων, ιδίως εις τον τομέα της κοινωνικής μερίμνης».

Δημιουργήθηκε δε τότε ένα θέμα ως προς το ποιος είναι ο δόκιμος τρόπος προσφώνησής της: κυρία βουλευτίδα (εκ του βουλευτίς, βουλευτίδας) ή κυρία βουλετίς, όπως επέβαλλε η ισότητα των δύο φύλων. Στις 31 Ιανουαρίου, κατά την ορκωμοσία της και εν μέσω θερμών χειροκροτημάτων, ο πρόεδρος Μακρόπουλος εξέφρασε «την βαθείαν χαρά του Σώματος, διότι υποδεχόμεθα εν τω εθνικώ τούτω συνεδρίω την πρώτην βουλευτίδα των Ελλήνων». Ήταν η πρώτη εκλεγμένη γυναίκα στην ιστορία του ελληνικού κοινοβουλίου, γεγονός πρωτόγνωρο για εκείνα τα χρόνια, αλλά, όπως αναφέρει η ίδια, όλοι οι βουλευτές την είχαν περιβάλει με μεγάλη αγάπη και την είχαν στα «όπα όπα».

Παρέμεινε βουλευτής έως το 1956 και κατά τη διάρκεια της θητείας της ήταν ιδιαίτερα δραστήρια και ενεργή, κυρίως στους τομείς των κοινωνικών ανισοτήτων και των γυναικείων θεμάτων. Θεωρήθηκε δε ως η ευεργέτιδα των χωροφυλάκων όταν κατάφερε να καταργηθεί ένας νόμος που τους απαγόρευε να παντρευτούν πριν συμπληρώσουν το 45ο έτος της ηλικίας τους.

Λόγω του ότι δεν συμπλήρωσε 4 χρόνια θητείας στο κοινοβούλιο, δεν δικαιούταν σύνταξη. Όταν πέθανε ο σύζυγός της, η Πολιτεία τής είχε υποσχεθεί τιμητική σύνταξη, η οποία όμως ποτέ δεν της χορηγήθηκε. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της, οικονομικές δυσκολίες την ανάγκασαν να πουλήσει τα παράσημά της ώστε να εισαχθεί, έπειτα από παρέμβαση του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Παντελεήμονα, στο Χαρίσειο Γηροκομείο. Βαριά άρρωστη, μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, όπου άφησε την τελευταία της πνοή στις 4 Φεβρουαρίου 1991. Αξίζει να αναφερθεί ότι, έναν χρόνο πριν πεθάνει, η Πολιτεία τής έστειλε 5.000 δραχμές, ωστόσο εκείνη τα επέστρεψε. Μετά τον θάνατό της, προσφέρθηκε από την Πολιτεία κηδεία δημοσία δαπάνη, αλλά τα ανίψια της δεν το δέχτηκαν, παρά μόνο η ταφή της να γίνει με τιμές υπουργού.

Ο Δήμος Βόλου, για τη συνολική της προσφορά, έχει στήσει προτομή της στο προαύλιο του δημαρχείου της πόλης.

Σοφία Λασκαρίδου (1876-1965)

Η πρώτη Ελληνίδα που φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών
Η Σοφία Λασκαρίδου γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε σε πλούσιο, αστικό και συγχρόνως καλλιτεχνικό περιβάλλον, περιτριγυρισμένη από σημαντικούς ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών της εποχής. Οι γονείς της, αναγνωρίζοντας την κλίση της στη ζωγραφική, φρόντισαν να κάνει ιδιαίτερα μαθήματα στο σπίτι και, ήδη από την ηλικία των 20 ετών περίπου, συμμετείχε σε εκθέσεις. 

Φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών, αφού ικανοποιήθηκε το αίτημά της προς τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ για την ψήφιση νόμου που να επιτρέπει την εισαγωγή γυναικών στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πολυτεχνείου. Με την κίνησή της αυτή η Λασκαρίδου ουσιαστικά ξεκίνησε το κίνημα του φεμινισμού στην Ελλάδα, ανοίγοντας στις Ελληνίδες νέους ορίζοντες και δικαίωμα στην ανώτατη εκπαίδευση. Διατηρούσε στενή φιλία με την επίσης ταλαντούχα συνάδελφό της Θάλεια Φλωρά και είχαν χαρακτηριστεί ως «η Κοτοπούλη και η Κυβέλη της ελληνικής ζωγραφικής».

Αποφοιτώντας από την ΑΣΚΤ, με τη φήμη της να έχει απογειωθεί χάρη σε πολλές συμμετοχές σε δεκάδες εκθέσεις, κέρδισε μια υποτροφία του Μπόζειου Κληροδοτήματος για το Μόναχο. Τα χρόνια που ακολούθησαν, ολοκλήρωσε τις σπουδές της στην Academie de la Grande Chaumiere στο Παρίσι, έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις στο Σαλόνι των Γάλλων καλλιτεχνών και αυτό των Ανεξάρτητων και το 1916 επέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα. Αφιερώθηκε στην τέχνη, διδάσκοντας ζωγραφική στη Σχολή Νηπιαγωγών στην Καλλιθέα, την οποία είχε ιδρύσει η μητέρα της, ενώ παράλληλα ανέπτυξε σπουδαία ανθρωπιστική δράση. Έζησε έναν παράφορο έρωτα με τον λογοτέχνη Περικλή Γιαννόπουλο, η αυτοκτονία του οποίου στη θάλασσα του Σκαραμαγκά τάραξε την αθηναϊκή κοινωνία τον Απρίλιο του 1910 και μάλιστα οδήγησε και την ίδια σε μια αποτυχημένη απόπειρα, από την οποία την έσωσε η μητέρα της.

Το 1953, η Σοφία Λασκαρίδου βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το σύνολο της καλλιτεχνικής της δημιουργίας. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της έζησε αποτραβηγµένη στο σπίτι της στην Καλλιθέα, το οποίο δώρισε στον Δήμο και σήμερα εκεί στεγάζει τη Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας. Πέθανε λίγο πριν κλείσει τα ενενήντα, στις 13 Νοεµβρίου του 1965.

Γαλάτεια Σαράντη (1920-2009)

Η πρώτη γυναίκα ακαδημαϊκός στην Ελλάδα 
Γεννήθηκε στην Πάτρα. Ήταν το τέταρτο παιδί του Τρύφωνα και της Ελένης Σαράντη. Αποφοίτησε από το Αρσάκειο Πατρών και συνέχισε τις σπουδές της στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά με τα νομικά δεν ασχολήθηκε ποτέ, καθώς πολύ νωρίς την κέρδισε η συγγραφή και αφιερώθηκε σ’ αυτήν. Όπως έλεγε η ίδια χαρακτηριστικά «όταν δεν γράφω, δεν είμαι ευτυχής».

Το πρώτο της διήγημα, «Το κάστρο», δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία, το 1945, και αυτό ήταν η απαρχή ενός πλούσιου και σημαντικού συγγραφικού έργου με νουβέλες, μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα και βιβλία για παιδιά, για το οποίο τιμήθηκε με πλήθος λογοτεχνικών διακρίσεων (βραβείο της «Ομάδας των 12», Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, Κρατικό Βραβείο Διηγήματος, Βραβείο Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, Βραβείο Παιδικού Μυθιστορήματος του Ι.Δ. Κολλάρου). Έργα της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ρωσικά, σουηδικά, ουγγρικά, ρουμανικά, πολωνικά, ισπανικά.  

Συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά, καθώς και με κρατικό ραδιόφωνο σε λογοτεχνικές εκπομπές. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, της Πολιτιστικής Ένωσης Ελληνίδων, μέλος της διοικούσας επιτροπής του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά, γεν. γραμματέας της Στέγης Γραμμάτων και Καλών Τεχνών, καθώς και σε άλλα επιστημονικά και λογοτεχνικά σωματεία.

Παντρεύτηκε τον δικηγόρο Σταύρο Πατσούρη και απέκτησαν δύο παιδιά, τον γνωστό αρχιτέκτονα και γλύπτη Αλέξανδρο Πατσούρη (1955-1998) και τον καθηγητή ιατρικής Στράτη Πατσούρη.

Το 1997 αναγορεύτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Το 2005 τιμήθηκε με το παράσημο του Ανώτατου Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος.