Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας: 50 γυναίκες μιλούν στην Athens Voice

Για τη σημερινή, Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, ρώτησα μία ομάδα από (κυρίως διαδικτυακές) φίλες μου το εξής: «Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα μία γυναίκα στην Ελλάδα;» Τις ευχαριστώ θερμά για την προθυμία τους να απαντήσουν.

Η Μαίρη Παναγιωταρά —τυπικό δείγμα της Ελληνίδας των 80s— είναι ακόμα εδώ, βλέπω το φάντασμά της όπου κι αν γυρίσω το κεφάλι μου. Ακόμη και στον καθρέφτη κάποιες στιγμές. Είναι βέβαια αρκετά αλλαγμένη. Έχει μπαλαγιάζ στο μαλλί, ημιμόνιμη υστερία στο βλέμμα, στα νύχια και στο πρόσωπο, τα παιδιά δεν είναι αποκλειστική της αρμοδιότητα αλλά μεσολαβούν νταντάδες, εμψυχώτριες, γιαγιάδες παλαιάς σχολής, μπαμπάδες νέας κοπής, το φαγητό και οι δουλειές του σπιτιού κάπως μοιράζονται κι ο χασάπης χουφτώνει φανερά μόνο χοιρινούς κώλους κι αυτούς με το γάντι γιατί το metoo καραδοκεί και ευτυχώς δηλαδή.

Κι η Μαίρη συνεχίζει να δουλεύει διπλά για να πληρωθεί τα μισά, σπουδάζει τριπλά για να κάτσει στη σωστή καρέκλα αν δεν της την τραβήξουν απότομα κι αν δεν έχει παιδιά, πιέζεται από τον χρόνο να αποφασίσει αν θα τα κάνει τώρα ή αν θα τα βάλει στην κατάψυξη ή αν θα μείνει «με δίχως». Τώρα πια μπορεί, ευτυχώς, να μένει «με δίχως», με υποφερτό τίμημα μεν, εσωτερικής καύσεως δε, διότι η φύση παραμένει το ίδιο αινιγματική κι επίμονη. Τώρα πια μπορεί να έχει περισσότερους εραστές ή ερωμένες, αλλά τα στάνταρ της έχουν ανέβει πίστα και πυροβολούν στα τυφλά ελλείψει ευδιάκριτων στόχων. Τώρα πια τα «εγκλήματα πάθους» τα λέμε γυναικοκτονίες, αλλά ο αριθμός τους δεν φαίνεται να αλλάζει. Κάθε βράδυ που πέφτει στο κρεβάτι, πέφτει πρώτα ο ύπνος και μετά αυτή. Μαίρη, Μαίρη, είσαι εδώ;

Η ανισότητα των δύο φύλων εξακολουθεί να επηρεάζει τη σημερινή γυναίκα, παρά τη σημαντική πρόοδο των τελευταίων δεκαετιών. Οι γυναίκες συχνά αμείβονται λιγότερο από τους άντρες για την ίδια ακριβώς εργασία. Η εργαζόμενη γυναίκα στην Ελλάδα αναγκάζεται να συμβιβαστεί μεταξύ καριέρας και οικογένειας λόγω κοινωνικών πιέσεων. Το βάρος της ανατροφής των παιδιών είναι συνήθως γυναικεία υπόθεση, ενώ οι καθημερινές οικιακές εργασίες βαραίνουν επίσης την εργαζόμενη γυναίκα.

Ενώ η εκπροσώπηση των γυναικών σε ηγετικές θέσεις είναι σημαντική, όταν είσαι θηλυκό και προσπαθείς να επιδιώξεις μία θέση εξουσίας έρχεσαι αντιμέτωπη με στερεότυπα και προκαταλήψεις. Τα έμφυλα στερεότυπα περιορίζουν τις επιλογές της γυναίκας σήμερα, η σεξιστική κουλτούρα και τα πρότυπα ομορφιάς επηρεάζουν σημαντικά την αυτοπεποίθησή της. Τέλος, η γυναίκα είναι πιθανότερο να πέσει θύμα έμφυλης βίας, παρενόχλησης ή κακοποίησης τόσο στο εργασιακό της περιβάλλον όσο και στην κοινωνία.

Κάθε φορά που τολμώ να μιλήσω για το πρόβλημα, σε οποιαδήποτε μορφή του —στερεότυπα και αντιλήψεις, μισθολογικό χάσμα, ελλιπής πρόσβαση στην εκπαίδευση ή σε θέσεις εξουσίας, στις επιχειρήσεις, στην πολιτική, στην κοινωνία—, αντιμετωπίζομαι ως γραφική, ή υπερβολική στην καλύτερη περίπτωση. Το μεγαλύτερο λοιπόν πρόβλημα που αντιμετωπίζει μια γυναίκα στην Ελλάδα σήμερα είναι να πείσει ότι υπάρχει πρόβλημα. Και δεν μιλώ για την ανάγκη νομοθέτησης. Είμαστε υπερπλήρεις νομοθετικά.

Μιλώ για την τήρηση των νόμων. Και επειδή βρισκόμαστε σε μία δύσκολη και μεταβατική εποχή αμφισβήτησης στοιχειωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, με πολλές εταιρείες να καταργούν τις πολιτικές ισότητας και συμπερίληψης και άλλες τόσες να το κάνουν σιωπηρά, εκτιμώ ότι αυτό το τσουνάμι εξελίξεων θα έρθει και στην Ελλάδα. Θα πρέπει λοιπόν να επιστρέψουμε στα βασικά, να συνταχθούμε με επιχειρήσεις και φορείς που αντιστέκονται και δείχνουν τον δρόμο, όπως η Αpple («We’re continuing to create a culture of inclusion, increasing representation across teams, and holding ourselves accountable at every level. Because belonging takes all of us»), να διατυπώσουμε ευκρινώς το χάσμα ισότητας και να μην κάνουμε ούτε βήμα πίσω στη διεκδίκησή του.

Μία γυναίκα στη σημερινή Ελλάδα έρχεται αντιμέτωπη με τον σύνθετο ρόλο της εργαζόμενης επαγγελματία-μητέρας. Το ότι μια γυναίκα έχει χτίσει καριέρα δεν συνεπάγεται ότι δεν μπορεί να βιώσει τη γονεϊκότητα. Ωστόσο, συχνά το εργασιακό περιβάλλον ή ακόμα και το οικογενειακό πιέζουν τη γυναίκα για το πόσο αποτελεσματικά μπορεί να σταθεί στους ρόλους της — και αυτό είναι αναχρονιστικό και άδικο.

Σκέφτομαι, λίγες μέρες πριν από το τέλος της θητείας της, πόσα κατάφερε η Κατερίνα Σακελλαροπούλου. Όχι μόνο έγινε η πρώτη ΠτΔ, αλλά κυρίως έδωσε δική της πνοή στον θεσμό, με ευνσυναίσθηση και ευαισθησία, κι αυτό μ' έναν τρόπο είναι γυναικείο χαρακτηριστικό, το να δίνουμε ένα προσωπικό στίγμα στα πράγματα μέσα από τους διαφορετικούς μας ρόλους. Οι μεγαλύτερες δυσκολίες νομίζω πως έχουν να κάνουν με τη διαδρομή μας προς τη χειραφέτηση, μέσα και έξω, που είναι πιο απαιτητική εξαιτίας τού πώς έχουμε μεγαλώσει και του πώς έχουμε μάθει από παιδιά ότι μας βλέπουν οι άλλοι. Και αυτός είναι πάντα ένας ξεχωριστός δρόμος για την καθεμία από εμάς, στις διαφορετικές στιγμές στη ζωή μας καθώς μεγαλώνουμε, που απαιτεί εσωτερικές μάχες, ψυχική συγκρότηση, σθένος και ωριμότητα, να βρούμε και να εμπιστευτούμε τον εαυτό μας, και να τον αγαπήσουμε: από εκεί πηγάζει η δύναμή μας. Μετά, δεν έχουμε να αποδείξουμε τίποτα, σε κανέναν.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα των γυναικών στην Ελλάδα είναι η θέση τους στη συνείδηση των ανδρών. Ιδιωτικά, η έγνοια του σπιτιού είναι αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση, ακόμα και αν μοιράζονται τις δουλειές με τους συντρόφους τους. Επαγγελματικά και κοινωνικά, τα «σοβαρά» ζητήματα είναι ανδρική υπόθεση. Οι γυναίκες ασθμαίνουν να γίνουν αποδεκτές ως ισότιμες συνομιλήτριες των ανδρών, που επιμένουν να τους υποδεικνύουν ποια θεωρούν πως πρέπει να είναι η θέση τους στην κοινωνία.

Έχουν αλλάξει πολλά προς το καλύτερο τα τελευταία χρόνια, αλλά το μισθολογικό χάσμα ανδρών-γυναικών για την ίδια θέση εργασίας παραμένει. Και ο αριθμός των γυναικών σε θέσεις ευθύνης, σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, παραμένει χαμηλός. Η οικονομική δύναμη και εξουσία στα χέρια των γυναικών είναι ίσως ο πιο σημαντικός δείκτης ουσιαστικής ισότητας. Έχουμε πολύ δρόμο ακόμη λοιπόν.

«Τι δουλειά κάνεις;» «Είμαι σκηνοθέτις». «Μα αυτή είναι αντρική δουλειά!» «Ε, τότε είμαι άντρας». Με αυτόν τον διάλογο του Παραλόγου πορεύομαι καιρό τώρα. Τριάντα χρόνια εμπειρίας στο θέατρο κι ακόμη όταν βγαίνουμε στο τέλος της παράστασης, στον χαιρετισμό, το κοινό ψάχνει να βρει ΤΟΝ σκηνοθέτη. Είναι γεγονός πως τα στερεότυπα στον χώρο της Τέχνης, αλλά και στην ίδια την Τέχνη, είναι πολλά. Και πρέπει να τα σπάσουμε.

Το να βλέπει τον ίδιο της τον εαυτό ως πρόβλημα επειδή γεννήθηκε γυναίκα: να φοβάται να κυκλοφορήσει μόνη τη νύχτα, να φοβάται να ντυθεί σύμφωνα με τα δικά της γούστα, να φοβάται τη μητρότητα διότι διακυβεύεται η επαγγελματική της ανέλιξη, να φοβάται το πώς θα αντεπεξέλθει χωρίς βοήθεια στους πολλαπλούς της ρόλους (επαγγελματίας, μητέρα, σύντροφος) που την εγκλωβίζουν σε μια προδιαγεγραμμένη, στερεοτυπική ζωή, να ανέχεται —σε ορισμένες συνθήκες— τη βία, σωματική και ψυχολογική, ως φυσιολογικό επακόλουθο της βιολογικής ταυτότητάς της.

Μιλώντας για τις γυναίκες με τις οποίες μοιράζομαι πολλά κοινά (μεσαία τάξη, cis straight, λευκές, Ελληνίδες, ακαδημαϊκά μορφωμένες, single, ας πούμε νέες), θα εκφράσω ότι ίσως το μεγαλύτερό μας πρόβλημα είναι να βρούμε άντρα αντάξιό μας, να εμπιστευθούμε και να αφεθούμε. Όχι για σεξ, μα για σχέση. Στις γυναικοπαρέες των 30+ ανοίγει συνεχώς η κουβέντα προς τα εκεί. Μάλιστα, νιώθουμε και λίγες τύψεις, γιατί σού λέει, «Έχουμε ανάγκη τους άντρες; Μήπως αυτό είναι λιγάκι αντιφεμινιστικό;»

Πολύ τρως. Πάλι δίαιτα; Ντύσου λίγο πιο θηλυκά. Κοντό αυτό που φόρεσες. Γιατί να παντρευτείς, δερβέναγα στο κεφάλι σου; Παντρέψου, κι αν δεν περπατήσει, χωρίζεις. Πότε θα κάνεις παιδί; Γιατί μόνο ένα, χρειάζεται αδελφάκι. Η σύγχρονη γυναίκα επιτέλους σπάει τη γυάλινη οροφή. Πολύ δουλεύεις, παραμελείς τον άντρα σου… Σχόλια, απόψεις, κριτικές, στερεότυπα. Φωνές. Έξω από, και κυρίως μέσα στο κεφάλι μας. Ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα για την Ελληνίδα σήμερα είναι να ξεπεράσει τον ίδιο της τον εαυτό.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει μια γυναίκα σήμερα είναι η αόρατη μάχη με τις προσδοκίες των άλλων. Οφείλει να είναι δυνατή αλλά όχι αυταρχική, επαγγελματικά επιτυχημένη χωρίς όμως να παραμελεί το σπίτι της, να έχει άποψη αλλά να μην ενοχλεί. Πρόκειται για μια διαρκή διαπραγμάτευση, καθώς οι ρόλοι συγκρούονται και η κοινωνία αλλάζει μεν, αλλά με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς. Είναι ώρα λοιπόν να αλλάξουμε τις προσδοκίες, και όχι τις γυναίκες.

Ο μικροαστισμός. Εννοώντας φοβικές αντιλήψεις, συντηρητική διαπαιδαγώγηση, ευνουχιστικές τάσεις περασμένων γενεών που διαμορφώνουν τις επόμενες. Η γυναίκα παραμένει δέσμια ενοχών στην περίπτωση μη αποδεκτών επιλογών ζωής. Έρχεται αντιμέτωπη με το περιβάλλον αλλά κυρίως με την αυτολογοκρισία καθώς αγωνίζεται από μικρή να γίνει αρεστή και αντάξια προσδοκιών. Τα άλυτα αυτά ζητήματα εξακολουθούν να υφίστανται παρά τη φαινομενική εξέλιξη και να προκαλούν συγκρούσεις, ψυχοσωματικά προβλήματα και νευρώσεις.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα μια γυναίκα στην Ελλάδα είναι ότι πρέπει να δίνει εξηγήσεις για τα αυτονόητα, λες και ζούμε στον προπερασμένο αιώνα. Αν αυτό δεν συμβαίνει στο οικογενειακό περιβάλλον, θα το συναντήσει στον εργασιακό χώρο, στον δρόμο, στην κοινωνία. Το βρίσκω εξαντλητικό. Και αυτό ενώ ταυτόχρονα εξακολουθεί να ακροβατεί ανάμεσα σε πολλαπλούς ρόλους και καθήκοντα, τις περισσότερες φορές με επιτυχία.

Η ανεργία! Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Δείκτη Ισότητας, το 2024 οι Ελληνίδες συμμετείχαν λιγότερο από τους άντρες στη μόνιμη απασχόληση, ακόμα και στις ηλικίες που δεν «απαιτείται» απουσία από την αγορά εργασίας λόγω τεκνοποίησης. Γενικώς, επικρατεί ακόμα η νοοτροπία πως οι γυναίκες εργάζονται με στόχο το συμπλήρωμα εισοδήματος, το «τσοντάρισμα», σε νοικοκυριά που συντηρούνται με τον κύριο —και μεγαλύτερο— μισθό ενός άντρα.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα για τις γυναίκες στην Ελλάδα σήμερα είναι η έμφυλη βία. Ο βιασμός ή η γυναικοκτονία είναι η τραγική κορυφή του παγόβουνου. Το 30% των γυναικών έχει υποστεί σωματική βία και το 40% ψυχολογική. Δεν μπορεί να υπάρξει ισότητα, ελευθερία και αυτοδιάθεση μέσα σε καθεστώς φόβου και ανασφάλειας. Η βία κατά των γυναικών γεννιέται από τη βία των στερεοτύπων — αυτά οφείλουμε να καταργήσουμε ως κοινωνία.

Να κυκλοφορείς τα βράδια χωρίς να φοβάσαι. Δεν υπάρχει γυναίκα που να είναι έξω αργά το βράδυ και να μη φοβάται ότι θα την ακολουθήσουν, θα την παρενοχλήσουν, θα την κάνουν να νιώσει άβολα, θα τη βιάσουν. Εξακολουθούμε και αντιμετωπιζόμαστε ως το αδύναμο φύλο, ετερόφωτες, δορυφόροι των αντρών, όπου αν σε δουν μόνη σου, στις συνειδήσεις κάποιων, αποτελείς νόμιμο στόχο. Και τα λέω αυτά ως γυναίκα που ζει στο κέντρο της Αθήνας και έχω έρθει σε δύσκολη θέση αρκετές φορές.

Θεωρώ ότι, δυστυχώς, είναι ένα σύμπλεγμα προβλημάτων και όχι ένα. Πρώτα απ’ όλα όμως θα θέσω την ασφάλεια. Όταν οι καταγγελίες έμφυλης βίας πάνε και έρχονται, έχουμε πρόβλημα! Από εκεί και πέρα, κάθε γυναίκα πρέπει να μπορεί να ανθίσει και να εκφραστεί σε όλες της τις εκφάνσεις. Από πού να ξεκινήσω...

Υποστήριξη στην οικογένεια που (αν θέλει) θα δημιουργήσει ως μητέρα. Υποστήριξη στον επαγγελματικό στίβο και στις δυνατότητες εξέλιξής της. Υποστήριξη στα δικαιώματά της (όταν παραβιάζονται ψυχικά ή σωματικά). Υποστήριξη οικονομική ώστε να μπορεί να είναι αυτόνομη. Υποστήριξη στις ιατρικές της εξετάσεις που θα συντηρήσουν την υγεία της. Υποστήριξη να νιώθει πως έχει τον χώρο να είναι ελεύθερη, χωρίς να παρακολουθείται για την εμφάνισή της, τα κιλά της ή οτιδήποτε άλλο...

Σε κάποιους τομείς έχει σημειωθεί πρόοδος· σε κάποιους άλλους έχουμε ακόμα πολύ δρόμο. Η ισότητα γυναικών και ανδρών είναι ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και προϋπόθεση της ανθρωποκεντρικής αειφόρου ανάπτυξης της δημοκρατίας.

Θεωρούμαστε ακόμα πολίτες β΄ κατηγορίας. Από τα μικρά («Βλέπεις πώς οδηγεί; Σίγουρα γυναίκα είναι») μέχρι τα πιο σοβαρά, όπως η ισότητα στην εργασία ή η αντιμετώπιση στα Επείγοντα — έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι οι γυναίκες με πόνο στο στήθος περιμένουν σχεδόν 30% περισσότερο από τους άντρες για να τις δει γιατρός και να αξιολογήσει πιθανό έμφραγμα. Για να μη μιλήσω για τη βία κατά των γυναικών. Την ίδια στιγμή, οι υπόλοιποι γύρω μας περιμένουν να αντέχουμε τα πάντα και να φροντίζουμε για τα πάντα. Βέβαια, αν κρίνω από την κατάσταση που βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα, kudos στους άντρες, τα καταφέρνετε περίφημα. #not

Η μεγάλη πρόκληση για μια γυναίκα σήμερα είναι να ζει χωρίς ενοχές κι αέναο αυτομαστίγωμα: ότι δεν είναι αρκετά καλή μαθήτρια, εργαζόμενη, μαμά, σύντροφος ή ερωμένη, φίλη, γιαγιά — δεν έχει τέλος όλο αυτό. Αυτή η διαρκής αίσθηση ανεπάρκειας είναι εξουθενωτική. Το αγαπημένο μου φεμινιστικό μπλουζάκι έχει το σύνθημα, «Είθε να έχεις την αυτοπεποίθηση ενός μέτριου λευκού άντρα». Δυστυχώς είναι γραμμένο στα αγγλικά, άρα πολλοί υποψήφιοι αποδέκτες δεν θα το καταλάβουν.

Η ελληνική κοινωνία εξακολουθεί να προορίζει τις γυναίκες για υποστηρικτική απασχόληση και συμπληρωματικό ή διακοσμητικό βίο. Είναι σαν τους αριστερόχειρες όταν χρησιμοποιούν εργαλεία για δεξιόχειρες: έχουν αυξημένο βαθμό δυσκολίας και περισσότερες πιθανότητες αποτυχίας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, επομένως, είναι η έλλειψη ενός συνειδητού πλαισίου στην οικογένεια, την εκπαίδευση και την κοινωνία που θα ευνοεί την ανάπτυξη υγιών alpha females.

Η έλλειψη ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Παρότι έχουν γίνει πολλά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, ένας υποβόσκων μισογυνισμός δημιουργεί μεγάλες ανισότητες.

Οι γυναίκες αμείβονται λιγότερο και αναλαμβάνουν σαφώς λιγότερες θέσεις ευθύνης από τους άντρες συναδέλφους τους, ακόμη και όταν διαθέτουν περισσότερα προσόντα και δεξιότητες. Την ίδια στιγμή δέχονται πιέσεις για να μην αποκτήσουν παιδιά κι όταν το κάνουν «οφείλουν» να επιστρέψουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα προκειμένου να αποδείξουν την αξία τους και να μη χάσουν τα εργασιακά κεκτημένα τους ή να κάνουν πίσω σε ζητήματα καριέρας και να ασχοληθούν κυρίως με την ανατροφή των παιδιών τους, που συχνά τις βαραίνει σχεδόν αποκλειστικά γιατί αυτό αναμένει το οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον.

Καλούνται να μετατραπούν σε ένα νέο είδος εξουθενωμένων Wonder Women που θα σηκώσουν με χαμόγελο τα επαγγελματικά και οικογενειακά βάρη, με ελάχιστη στήριξη από τις κρατικές δομές.

Η βία. Η βία με τα αμέτρητα προσωπεία που αναγκάζει τη γυναίκα να ζει καθημερινά με τον φόβο. Η βία που καταλήγει σε γυναικοκτονία, η σεξουαλική βία που καταλήγει σε διαπόμπευση, η διαδικτυακή βία που τη στοχοποιεί για κάθε της επιλογή. Σε μια εποχή που οι λέξεις «δικαίωμα» και «ελευθερία» δεσπόζουν σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, η σύγχρονη Ελληνίδα δεν μπορεί ακόμα να περπατήσει ανέμελη μόνη της τη νύχτα.

Από το να γράψω σε μόνο 70 λέξεις ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα μια γυναίκα στην Ελλάδα, μου φαίνεται απλούστερο να μιλήσω για τις κβαντικές διακυμάνσεις του κενού, π.χ., ή την κυματοσυνάρτηση Ψ, όρους που συνάντησα πρόσφατα σε μία λογοτεχνική μετάφραση. «Στο άχρονο σύμπαν όλοι οι πιθανοί κόσμοι συνυπάρχουν παράλληλα και σε απόλυτη συγχρονία», αναφέρει η συγγραφέας.

Στο δικό μας σύμπαν φαίνεται να υπάρχουν —ναι, ακόμα— κακώς εννοούμενες, απαραβίαστες «σταθερές», μια αγκύλωση σε παλιότερες κοινωνικές προσδοκίες, που επιβαρύνουν τις γυναίκες στον επαγγελματικό, οικογενειακό, κοινωνικό τομέα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα για εμένα είναι ο βραδύς ρυθμός με τον οποίο συντελείται η αλλαγή στη νοοτροπία μας.

«Εγώ, που έχω περάσει αυτό το στάδιο, και είναι το σπίτι μου άδειο...» Όχι ακριβώς! Αν θυμηθώ τον καθημερινό ιλιγγιώδη ρυθμό της εργαζόμενης μητέρας με μικρά παιδιά, παθαίνω vertigo. Παρότι οι περισσότεροι (;) μπαμπάδες συμμετέχουν επί ίσοις όροις πια, είναι το ψυχολογικό φορτίο («Μα μου είχε πει το παιδί πως χρειάζεται την ποδοσφαιρική φανέλα...») και το πνευματικό burn out (τελειώνουν τα μωρομάντιλα, δώρο για τα γενέθλια της Αριάδνης, τηλέφωνο στον ουρολόγο πεθερού...) που κάνουν το «Σκάσε και κολύμπα» μόνιμη εσωτερική επωδό.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η γυναίκα σήμερα είναι το πώς θα διαχειριστεί την αμηχανία του άντρα που τη βλέπει να τον πλησιάζει και να τον προσπερνά, ενώ εκείνος μένει στάσιμος με μια εμφανή κρίση ρόλου. Αυτό σημαίνει παράπονο, θυμό και ανασφάλεια. Από τη γυναίκα «μάνα» που ψάχνει στη ζωή του, θα πρέπει να συμβιβαστεί με μια σύντροφο αυτόνομη και δυνατή. Δύσκολη εξίσωση και για τους δύο.

To μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σήμερα είναι ο εγκλωβισμός τους σε μη ρεαλιστικά στερεότυπα. Οφείλεις να ισορροπήσεις μια επιτυχημένη καριέρα με την, απαραίτητη για να νοείσαι ολοκληρωμένη γυναίκα, μητρότητα ενώ διατηρείς αψεγάδιαστη εμφάνιση, επιθυμητή στο αντρικό βλέμμα. Και φυσικά έγκαιρα, γιατί η γονιμότητα εξασθενεί και οι ρυτίδες δεν συγχωρούνται.

Ο σεξισμός της καθημερινότητας, με τον οποίο έρχονται αντιμέτωπες όλες οι γυναίκες στη διάρκεια της ζωής τους, μία ή περισσότερες φορές, είναι ο θεμέλιος λίθος, το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εδραιώνονται συμπεριφορές που οδηγούν συχνά στη λεκτική, ψυχολογική και σωματική βία εναντίον τους. Η αποδοχή τέτοιων συμπεριφορών ή η υποβάθμισή τους τις κανονικοποιούν και συντελούν στη διαιώνισή τους. Αυτό είναι ένα από τα πλέον δυσεπίλυτα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σήμερα στη χώρα μας.

Ο κόσμος μας αλλάζει ραγδαία, αλλά ένα σκοτεινό και οπισθοδρομικό κομμάτι της πατριαρχίας αντιδρά βίαια. Η αναζωπύρωση της ενδοοικογενειακής βίας είναι ένα σοκαριστικό φαινόμενο που μας ξαναγυρίζει στο σημείο μηδέν. Πρόκειται για βία με διαταξικό χαρακτήρα, που, αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα και οργανωμένα, δεν μας αφήνει αντοχές για τους υπόλοιπους αγώνες που μας περιμένουν ακόμα — για την εξάλειψη όλων των έμφυλων ανισοτήτων σε κάθε τομέα της σύγχρονης κοινωνίας.

Ίσως ακουστεί περίεργο αλλά διαγενεακά σέρνουμε την έμφυλη ανισότητα ακόμα και μέσα στο διαδίκτυο, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, και πολλές φορές οι ίδιες οι γυναίκες την αναπαράγουμε άθελά μας· είναι ζωτικής σημασίας να το δούμε, να το αναγνωρίσουμε και να το σταματήσουμε, ξεκινώντας από εμάς. Δεν αρκεί να αλλάξει μόνο η κοινωνία «από έξω προς τα μέσα», αλλά και εμείς οι ίδιες πρέπει να δουλέψουμε συνειδητά για να σπάσουμε αυτά τα μοτίβα. Ας αναρωτηθούμε: πώς μιλάμε για τον εαυτό μας, πώς μιλάμε για τις άλλες γυναίκες, τι πρότυπα διαιωνίζουμε χωρίς να το συνειδητοποιούμε; Η αλλαγή ξεκινά από τη δική μας επίγνωση.

Οι γυναίκες εξακολουθούν να έρχονται αντιμέτωπες με τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, που κρατούν ακόμα καλά στην ελληνική κοινωνία. Όλοι περιμένουν από αυτές να είναι άψογες μητέρες, σύζυγοι και κόρες και να φροντίζουν τους πάντες γύρω τους. Και, μέσα σε όλα αυτά, σε πολλές περιπτώσεις αμείβονται χαμηλότερα σε σύγκριση με τους άντρες συναδέλφους τους.

Το πιο συχνό πρόβλημα; Οι απαιτήσεις. Οι γυναίκες είναι ακόμη αντιμέτωπες με έναν σφιχτό κλοιό στερεοτύπων. Πρέπει να είναι πετυχημένες αλλά με μέτρο, όμορφες αλλά χωρίς υπερβολές στη φροντίδα τους, να γερνούν φυσιολογικά αλλά ταυτόχρονα να μοιάζουν νεότερες. Πρέπει να είναι μητέρες, μαγείρισσες, καθαρίστριες, εργαζόμενες, νοσοκόμες, ερωμένες· πρέπει να εξαντλούνται για τους άλλους. Το πιο σοβαρό πρόβλημα; Η βία. Πάντα η βία.

Έχοντας γεννηθεί σε μια χώρα όπως η Μεγάλη Βρετανία, προηγμένη στη γυναικεία χειραφέτηση, από γονείς μαχητές της, και μεγαλώνοντας στην Ελλάδα, είδα ότι εδώ τα πράγματα είναι διαφορετικά. Το πρόβλημα για μένα που αντιμετωπίζει η γυναίκα σήμερα στην Ελλάδα είναι πολιτισμικό. Οι αλλαγές εδώ γίνονται με τρόπο που δεν συμβαδίζουν με το παγκόσμιο γίγνεσθαι, και η γυναίκα σήμερα προσπαθεί να βρει τα πατήματά της ανάμεσα στις συμπληγάδες του παρελθόντος της Ανατολής και του παρόντος της Δύσης, χωρίς ισορροπία μεταξύ τους, μέσα σε αρτηριοσκληρωτικά δεδομένα, βραδείας αποσυμπίεσης.

Υποτίθεται ότι ζούμε σε μία εποχή ισοτιμίας, και θεωρητικά είναι έτσι, ωστόσο η ίδια η κοινωνία με τα κατάλοιπά της μπλοκάρει αυτό που προσφέρει η εποχή. Τι μπορεί να φταίει και μια γυναίκα έχει λιγότερες πιθανότητες να γίνει CEO πολυεθνικής ή πρωθυπουργός; Οι άντρες. Οι άντρες είναι σαν γκέτο. Τα υψηλόβαθμα στελέχη μιας εταιρίας κατά 80% είναι πάντα αρσενικά. Τυχαίο; Όχι, καθόλου τυχαίο. Αυτό που κάνει δύσκολο στον γυναικείο πληθυσμό να καταλάβει τις μισές ηγετικές θέσεις είναι οι πολλαπλοί ρόλοι. Η γυναίκα μοιράζεται σε πολλά, ενώ ο άντρας είναι συγκεντρωμένος σε ένα: στην εξουσία. Θα μπορούσε το κράτος να βοηθήσει, αλλά τότε η κοινωνία θα έπαυε να είναι ανδροκρατούμενη.

Ο εργασιακός εκφοβισμός από υφιστάμενους και προϊστάμενους, οι μισθολογικές ανισότητες, η έλλειψη αυτοπεποίθησης και πολύ συχνά η αδυναμία λόγω multitasking και πολλαπλών ρόλων να δικτυωθεί με άλλες γυναίκες και να διεκδικήσει αυτό που της αξίζει. Η έλλειψη στήριξης από την πολιτεία στις οικογένειες με εργαζόμενους γονείς και η έμφυλη γλώσσα αποτελούν το κερασάκι στην τούρτα.

Ώριμη γυναίκα, μόνη, φροντίζει… Να είναι παρούσα στην κοινωνική, πολιτιστική και επαγγελματική ζωή. Να αφουγκράζεται και να συνομιλεί με τις νεότερες γενιές, ιδέες, αντιλήψεις. Να συνεχίσει να αγαπά τον εαυτό της, για να μπορούν να την αγαπούν. Να διαχειρίζεται τις μοναχικές στιγμές, να μη φοβάται τα χρόνια που φεύγουν. Μόνη γυναίκα 60 plus. Δεν είναι ακριβώς προβλήματα. Είναι ένας διαρκής καθημερινός αγώνας, που άλλοτε δίνει χαρές κι άλλοτε απογοητεύσεις. Είναι η ζωή.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που ακόμα αντιμετωπίζει μια γυναίκα στην Ελλάδα του 2025 είναι το βάρος περισσότερων του ενός καθηκόντων. Παραμένει ανύπαρκτη η ισορροπία επαγγελματικής και προσωπικής ζωής, ο ρόλος της είναι διπλός και αυτό επειδή στη χώρα μας δεν υπάρχει η κουλτούρα του άντρα να φροντίζει την οικογένεια. Άλλη μια σημαντική πρόκληση για τη γυναίκα είναι η υποεκπροσώπηση σε θέσεις ευθύνης στην εργασία και η αμοιβή η οποία υπολείπεται.

Χμμ… θα απαντούσα σίγουρα η βία και θα διάλεγα απ’ όλες τις σιχαμερές μορφές της την «πολιτισμένη», την καλά κρυμμένη. Και για να εξηγηθώ: δεν είναι ότι θεωρώ ότι τα έχουμε καταφέρει με την ωμή ακραία βία, κάθε ημέρα και πόσα θύματα, αλλά νά, είναι που σήμερα εμείς οι σύγχρονες γυναίκες που θεωρητικά δεν τρώμε ξύλο, είμαστε τόσο εγκλωβισμένες στους χίλιους ρόλους που παίζουμε που μου έρχονται δάκρυα στα μάτια.

Την κακοποίηση αυτή την έχουμε συνηθίσει σε σημείο να την αντιλαμβανόμαστε ως φυσιολογική, τόσο που ακούω ήδη τις φωνές διαμαρτυρίας στο σχόλιό μου. Και όμως, όταν για να επιβιώσεις στον κόσμο των αντρών πρέπει να είσαι όλα όσα σού υπαγορεύτηκαν ως προϋπόθεση επάρκειας —αλλά προσοχή: όλα, και τόσο όσο να μην ξεπερνάς τον άντρα και χαλάς τις ισορροπίες—, ε, αυτό το «τόσο όσο» και το «όλα» είναι μία στυγνή κακοποίηση.

Δεν υπάρχει ένα, το οποίο να αποτελεί ταυτόχρονα και το μεγαλύτερο πρόβλημα για όλες τις γυναίκες καθολικά. Οι ταξικές διαφορές δεν επιτρέπουν τέτοιες γενικεύσεις: διαφορετικά μπορεί να διαχειριστεί μια εργάτρια μια παρενόχληση στον εργασιακό της χώρο και διαφορετικά ένα στέλεχος πολυεθνικής. Προσωπικά μιλώντας, το μεγαλύτερό μου πρόβλημα είναι οι άνθρωποι που αρνούνται πως συνεχίζουν να υπάρχουν οι έμφυλες διαφορές, θεωρώντας πως έχουν εκλείψει, ενώ εμείς τις βιώνουμε στο πετσί μας καθημερινά.

Η έμφυλη βία, ειδικότερα η ενδοοικογενειακή βία και η σεξουαλική κακοποίηση, αποτελούν ένα σημαντικό και διαχρονικό πρόβλημα για τις γυναίκες. Σε πολλές περιπτώσεις οι γυναίκες βρίσκονται σε έναν φαύλο κύκλο έμφυλης βίας, εξαιτίας του φόβου της καταγγελίας, της δευτερογενούς θυματοποίησης και των κοινωνικών στρεβλώσεων και προκαταλήψεων που επιμένουν ακόμα και σήμερα. Αν και η κοινωνία έχει εξελιχθεί, οι αντιλήψεις του παρελθόντος παραμένουν ισχυρές και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές δομές.

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα είναι η παρενόχληση στον χώρο εργασίας. Συχνά τέτοιες συμπεριφορές αποσιωπώνται, γιατί δύσκολα μια γυναίκα, ιδίως αν είναι νέα και στο ξεκίνημα της καριέρας της, βρίσκει το θάρρος να καταγγείλει μια κακοποιητική συμπεριφορά ή μια προσβλητική στάση από άντρες συναδέλφους. Ως παρενόχληση δεν εννοούμε μόνο οτιδήποτε έχει σεξουαλικές προεκτάσεις αλλά κάθε διαφορετική μεταχείριση που οφείλεται στη διάκριση φύλου. Πώς μπορούμε να το αλλάξουμε;

Οφείλουμε να αντιδρούμε, και όταν παρατηρούμε να συμβαίνει κάτι εις βάρος συναδέλφου να απαιτούμε από κάθε εργασιακό χώρο, μικρό ή μεγάλο, να ακολουθεί βασικούς κανόνες human resources. Οφείλουμε να μεγαλώνουμε αγόρια που θα σέβονται τους πάντες το ίδιο, άντρες και γυναίκες. Και οφείλουμε εμείς οι ίδιες να μη σαμποτάρουμε άλλες γυναίκες, νιώθοντας ότι η παρουσία τους μας απειλεί άμεσα ή έμμεσα.

Οι κοινωνικές νόρμες που την ακολουθούν από δεκαετίες πριν. Να παντρευτεί, να κάνει παιδί, να υπομένει συμπεριφορές που δεν της αξίζουν. Δυστυχώς υπάρχουν ακόμα οικογένειες που περιθωριοποιούν τη γυναίκα που θα τολμήσει να πάρει διαζύγιο από τον άντρα της ή που δεν θα παντρευτεί ποτέ ή που θα παντρευτεί αλλά δεν θα κάνει παιδί. Και αν δεν περιθωριοποιηθεί, τότε θα είναι δακτυλοδεικτούμενη και υπό τον σχολιασμό τους.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα της γυναίκας που ζει στην Ελλάδα παραμένει ακριβώς αυτό: ότι είναι γυναίκα και ζει στην Ελλάδα. Κι αυτο σημαίνει πως μια μέση γυναίκα που θέλει να γίνει μητέρα και στηρίζεται οικονομικά μόνο στις δυνάμεις της, κι όχι στον πρίγκιπα του παραμυθιού ή σε γονείς, έρχεται αντιμέτωπη με τη δυσκολία να επιβιώσει λόγω χαμηλών μισθών και καλείται να αποδείξει το ακατόρθωτο: δηλαδή να ξεχνά πως έχει παιδί όταν βρίσκεται στη δουλειά, για να θεωρείται μάχιμη.

Το έχουμε δει να συμβαίνει σχεδόν παντού, εργαζόμενες μητέρες να μιλούν χαμηλόφωνα όταν παρουσιάζεται κάποια ανάγκη στο σπίτι τους για να μη θεωρηθούν «προβληματικές». Το άλλο μεγάλο πρόβλημα για τη γυναίκα στην Ελλάδα είναι η φωνή της δικής της μητέρας μέσα της που συνήθως τη βγάζει σε λάθος δρόμους, βαρετούς και παραδοσιακούς. Κι αυτό ενθαρρύνεται από μια κοινή γνώμη που συνεχίζει να επικροτεί παρωχημένα πρότυπα της Bibi-bo, που κανονικά θα έπρεπε να είναι σε μουσεία.

Περιστοιχισμένη από πολλές γυναίκες, διαφόρων ηλικιών, κοινωνικού, μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου, εντοπίζω ένα πολύ βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών στην Ελλάδα. Η γυναίκα, το 2025, κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να εισχωρήσει σε όλους τους εργασιακούς τομείς, να βγάλει χρήματα, να έχει επαγγελματική αναγνώριση. Χωρίς όμως αυτό να μοιραστεί στις υπόλοιπες, καθημερινές υποχρεώσεις που αφορούν οικογένεια και σπίτι. Με αποτέλεσμα η γυναίκα να χάνει πλήρως τον προσωπικό της χρόνο, φίλους, ασχολίες, ενδιαφέροντα, και τελικά να χάνει την προσωπικότητά της. Και όντας επί πολλά συναπτά έτη χαμένη στη μετάφραση, ίσως δεν μπορέσει ποτέ να ξαναβρεί τον εαυτό της. Μην έχοντας τέτοιου είδους προσωπικά βιώματα, το βλέπω καθημερινά. Χωρίς ιδιαίτερη ελπίδα για προσεχή βελτίωση των συνθηκών στη χώρα.

Θεωρώντας υπεραπλουστευτικό να προσδιορίσω ένα και μοναδικό «μεγαλύτερο πρόβλημα» των γυναικών στην Ελλάδα σήμερα, θα προτιμούσα να αναφερθώ στον «μεγαλύτερο κίνδυνο». Αυτός ο πολύ υπαρκτός κίνδυνος επιτείνει και περιπλέκει τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα, αν δεν δημιουργεί και ορισμένα καινούργια, και δεν είναι άλλος από την ιδιοποίηση των γυναικείων ζητημάτων από διάφορες περιφερειακές και μη κοινωνικοπολιτικές ομάδες — είτε προς άγραν ψήφων, ακροαματικότητας, τηλεθέασης ή διαδικτυακών κλικ, είτε για την προώθηση αλλότριων σκοπών.

Ένα από τα ταμπού της Ελλάδας του 2025 είναι η γυναικεία κλιμακτήριος. Παρότι είναι μια φάση στη ζωή της γυναίκας που αποτελεί εμπειρία ενδυνάμωσης, αυτογνωσίας, ολοκλήρωσης, ανταπαντάται πολλές φορές με ξεπερασμένα άνοστα αστεία. Δεν είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει μια γυναίκα στην Ελλάδα η κλιμακτήριος, σίγουρα όμως είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζω εγώ το τελευταίο διάστημα.

Υπό την αναγκαστική γενίκευση «γυναίκα στην Ελλάδα», που δεν αναλύει παραμέτρους όπως ηλικία, καταγωγή (μειονότητες, επαρχία-αστικά κέντρα), οικονομική θέση/κατάσταση, μορφωτικό επίπεδο, οικογενειακή κατάσταση, σεξουαλικός προσανατολισμός κλπ., μπορώ να πω το εξής: Το βασικό πρόβλημα είναι ότι αυτό καθαυτό το ζήτημα της ανισοτιμίας και των ανισοτήτων που τη συνθέτουν δεν επιλύεται με ρυθμούς και όρους που να ανταποκρίνονται στα θεσμικά και πολιτισμικά κεκτημένα του δυτικού κόσμου.

Από τη διάχυτη έμφυλη βία (κοινωνική και ενδοοικογενειακή) ώς τις κάθε είδους διακρίσεις και όρια στην επαγγελματική, οικονομική, πολιτική ζωή, οι γυναίκες (και) στη χώρα μας, υπό το βάρος παραδοσιακών και νέων ρόλων, αναγκάζονται να παλεύουν διπλά, για να διατηρούν, πολύ περισσότερο για να αποκτούν, τα μισά από όσα θεωρούνται αυτονόητα για ομόλογούς τους άντρες.

Δύο είναι τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η γυναίκα στην Ελλάδα. Πρώτο και σημαντικότερο, τα κατάλοιπα μιας πατριαρχικής κοινωνίας που έχουν προεκτάσεις τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελματική ζωή της (στερεότυπα, καταπίεση, ενδοοικογενειακή βία, επαγγελματικές ανισότητες κλπ.). Έπεται το ανύπαρκτο σχεδόν από την πολιτεία πλαίσιο στήριξης της μητρότητας, που καθιστά πολύ δύσκολο για τη γυναίκα να κάνει παιδί, πόσο μάλλον περισσότερα από ένα.

Μπορεί να θεωρούνται πολυφορεμένοι και μπανάλ πλέον όροι: η γυναικοκτονία, η ενδοοικογενειακή και η έμφυλη βία, αλλά αδιαμφισβήτητα είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει —ακόμα— η γυναίκα στη σύγχρονη Ελλάδα, όπως πλείστα περιστατικά μάς υπενθυμίζουν σχεδόν καθημερινά.

Ο δικαιωματισμός και η κτητικότητα πάνω στη γυναίκα, από άντρες όχι μόνο χαμηλού μορφωτικού επιπέδου αλλά συχνότητα και υψηλής μόρφωσης και βιοτικού επιπέδου, προκαλεί βία διαφόρων μορφών, ξεκινώντας και μέσα στην ίδια την οικογένεια, στο σπίτι, που θα έπρεπε να είναι το ασφαλές καταφύγιο όλων μας. Ύπουλη συνθήκη που περνά κάτω από τα κοινωνικά ραντάρ αφού συμβαίνει κυριολεκτικά «και στις καλύτερες οικογένειες», όχι μόνο στην απομονωμένη επαρχία αλλά και στα «προοδευτικά» αστικά κέντρα.

Ακόμα και σήμερα τα στερεότυπα ορίζουν τη ζωή μιας γυναίκας, κι ας μην είναι τόσο εξόφθαλμο όπως παλιά. Θεωρείται αυτονόητο ότι αυτή θα φροντίζει το σπίτι, τα παιδιά, τους ηλικιωμένους. Αν καταφέρει να κάνει καριέρα, καλώς· αλλιώς... πρόβλημά της. Ακόμη και σήμερα κινδυνεύει να δεχτεί παρενόχληση, να βιαστεί, να δολοφονηθεί, επειδή ένας άντρας πιστεύει ότι έχει επάνω της δικαίωμα ζωής ή θανάτου.

***

→ Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.