Βιβή Ανθοπούλου: Στον δρόμο για την οροφή

Τι ενώνει γυναίκες με διαφορετικά επαγγέλματα, όπως μια δικηγόρο, μια χημικό, μια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο, μια βιολόγο, μια διευθύντρια ιδρύματος και μια υπεύθυνη μάρκετινγκ; Οι ιστορίες τους. Ιστορίες που μιλούν για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες όταν θέλουν να εξελιχθούν επαγγελματικά, να διεκδικήσουν την αμοιβή που τους αξίζει, να ενισχύσουν τη δημόσια παρουσία τους, να μπουν σε ένα διοικητικό συμβούλιο, να προωθηθούν στην πολιτική ή να υπάρξουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.

Οι ιστορίες αυτές, αληθινές και ειπωμένες με τα δικά τους λόγια, δείχνουν πώς λειτουργεί το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» στη σημερινή Ελλάδα. Υπερβαίνοντας τις έρευνες, τις στατιστικές και τα απρόσωπα ποσοστά που συνήθως χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για δυσκολίες και αποκλεισμούς, οι προσωπικές μαρτυρίες μιλούν απευθείας στην καρδιά.

Τις «Ιστορίες για τη Γυάλινη Οροφή» βρίσκει και επιμελείται η μη κερδοσκοπική οργάνωση Story Mentor. (www.storymentor.gr). Αυτή είναι η ιστορία της Γενικής Διευθύντριας του Ιδρύματος Λαμπράκη,​ Βιβής Ανθοπούλου.

Γυάλινη οροφή, ε; Κατέχοντας θέση γενικής διευθύντριας, θεωρητικά την έχω σπάσει. Θα σας πω δυο λόγια για μένα, που δεν είμαι βέβαιη ότι απαντούν σε αυτά που προσδοκάτε να ακούσετε, σχετικά με τα εμπόδια που συναντά μια γυναίκα όταν στοχεύει ψηλά στην καριέρα της:

1. Δεν ξέρω τι θέλω να γίνω «όταν μεγαλώσω». Η οροφή που έχω σπάσει δεν με δεσμεύει και δεν με καθορίζει. Με βοηθά να δω πιο πέρα, πιο μακριά και να συνεχίσω να πορεύομαι σε δρόμους που απολαμβάνω και που πιστεύω ότι έχουν αξία. Η οποιαδήποτε οροφή δεν είναι τερματικός σταθμός.

2. Δεν στόχευσα σε διευθυντική θέση. Στόχος μου ήταν να υπηρετώ το όραμά μου και αυτό να το κάνω όσο πιο ποιοτικά γίνεται. Ήταν πιο σημαντικό για μένα να μετατρέπω τους στόχους σε ιδέες και τις ιδέες σε projects και σε πράξη, παρά να φοράω ένα καπέλο ή έναν τίτλο που θα μου προσδώσει κύρος και εξουσία. Η θέση ήρθε και με βρήκε ως αποτέλεσμα της επαγγελματικής μου δραστηριότητας και, φυσικά, την εκτιμώ.

3. Από πολύ νωρίς είχα αποφασίσει ότι η δουλειά που θα κάνω θα μου αρέσει. Στην επαγγελματική μου διαδρομή έκανα διαφορετικά επαγγέλματα, συμβατά πάντα με τις ικανότητες, τις γνώσεις και τα γούστα μου. Προσπαθώντας να συνδυάσω την προσωπική με την επαγγελματική μου ζωή, χρειάστηκε επανειλημμένα να αναπροσανατολίσω τη σκέψη μου και να αναπροσαρμόσω τη στόχευση και τη δραστηριότητά μου. Κατάφερνα όμως πάντα να μένω πιστή στο να κάνω δουλειές που με ενδιαφέρουν και που με γεμίζουν. Όταν σε ενδιαφέρει και σε ευχαριστεί αυτό που κάνεις, το κάνεις δικό σου και το κάνεις όσο καλύτερα μπορείς.

4. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής μου πορείας, πριν να αναλάβω τη διεύθυνση του Ιδρύματος Λαμπράκη, εργαζόμουν ως ελεύθερη επαγγελματίας. Αυτό ήταν ασυνήθιστο για το είδος της δουλειάς μου. Στην εφορία δεν υπήρχε κωδικός που να αποδίδει την επαγγελματική μου δραστηριότητα και αναγκάστηκαν οι υπάλληλοι να μου αποδώσουν 4-5 από τους υπάρχοντες κωδικούς περιγραφής δραστηριότητας, όχι πάρα πολύ συναφείς με το αντικείμενο της εργασίας μου. Στην ερώτηση «τι δουλειά κάνει η μαμά σου;», τα παιδιά μου δεν μπορούσαν ποτέ να απαντήσουν με μία λέξη, ούτε καν με μία πρόταση. Επέλεξα όμως να εργάζομαι έτσι, διότι αυτό το καθεστώς μου έδινε την ευχέρεια να θέτω τους όρους μου σε πάρα πολλά επίπεδα. Τώρα που το σκέφτομαι, συνειδητοποιώ ότι εκτός από ελευθερία και ανεξαρτησία, όλο αυτό μου εξασφάλιζε κάποιου βαθμού εξουσία. Πιθανώς, ανάμεσα σε άλλα, να ήταν και αντανακλαστικός χειρισμός μου μέσα στο δυσμενές για τη γυναίκα εργασιακό περιβάλλον.

5. Γυάλινη οροφή: Η οροφή θέτει ένα όριο και λογικά σκεπάζει ορόφους και σκαλοπάτια που οδηγούν σε αυτήν. Είναι η στέγη ενός οικοδομήματος. Ο αυτονόητος τρόπος για να φτάσεις στην οροφή είναι να ανέβεις τα σκαλιά του συγκεκριμένου ή αντίστοιχων «κτιρίων». Υπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι, λιγότερο συμβατικοί και λιγότερο ασφαλείς. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να φτάσει στην οροφή πηδώντας από διπλανά κτίρια, μπορεί να σκαρφαλώσει, να χρησιμοποιήσει εξωτερική ανεμόσκαλα. Εγώ νομίζω ότι προσγειώθηκα με αερόστατο. Έζησα τον γαλανό ουρανό, τον ήλιο, έζησα το μαστίγωμα της βροχής, το ταρακούνημα του αέρα, όμως ήμουν εγώ στο τιμόνι. Όρισα εγώ τη διαδρομή και την απόλαυσα, ακόμα και σε στιγμές που ταρακουνήθηκα δυνατά, ακόμα και όταν βρέθηκα σε ελεύθερη πτώση. Δεν έζησα τις δυσκολίες και τα εμπόδια, τις αδικίες και τις διακρίσεις που όλες ξέρουμε ότι συναντούν οι γυναίκες που ανελίσσονται στην ιεραρχία ενός οργανισμού. Για αυτόν τον λόγο δεν έχω να μοιραστώ μαζί σας τέτοιου είδους ιστορίες. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν βίωσα άμεσα ή έμμεσα καταστάσεις και συμπεριφορές που συνδέονταν με στερεότυπα φύλου.

Στα 29 μου, μετρώντας ήδη δύο χρόνια επιστροφής από τις ΗΠΑ, όπου έκανα ένα Master στην εκπαιδευτική πολιτική, με εστίαση στη διοίκηση και αξιολόγηση στην εκπαίδευση και έχοντας μόλις γεννήσει το δεύτερο παιδί μου, μου δόθηκε επιτέλους η ευκαιρία να αξιοποιήσω ουσιαστικά τις μεταπτυχιακές σπουδές μου και, κυρίως, να διοχετεύσω τον ενθουσιασμό με τον οποίο είχα επιστρέψει στη χώρα μου. (Η Αμερική στο κάνει αυτό. Σε κάνει να πιστεύεις ότι μπορείς να αλλάξεις τον κόσμο και για αυτό είμαι ευγνώμων που είχα την ευκαιρία να σπουδάσω εκεί.) Συνέβη για εμένα κάτι απρόσμενο. Ο Υπουργός Παιδείας ήταν ίσως ο πρώτος άνθρωπος στην Ελλάδα που είδε το βιογραφικό μου και στη διάρκεια μιας συνέντευξης κατάλαβε τι μπορούσα να προσφέρω. Έτσι, έγινα σε μικρή ηλικία ειδική σύμβουλος του Υπουργού. Τον άνθρωπο αυτό δεν τον γνώριζα προηγουμένως. Ήταν άντρας, περίπου 20 χρόνια μεγαλύτερός μου και μου προσέφερε μια ευκαιρία για την οποία θα του είμαι ευγνώμων σε όλη τη ζωή μου. Σε κάθε δουλειά που μας αναθέτουν υπάρχει ο χώρος που μας ορίζεται (αυτό που μας ζητείται να κάνουμε) και ο χώρος που διεκδικούμε (αυτό που μπορούμε και θέλουμε να κάνουμε). Υπάρχει πάντα τρόπος να δείξεις τι μπορείς να κάνεις. Προϋπόθεση για να πιάσει αυτό τόπο είναι να έχει κάποιος/α προϊστάμενος/η τη διάθεση να το δει και να το αξιοποιήσει. Στάθηκα τυχερή σε αυτό. Στη δική μου τη γενιά δεν ήταν πολλοί οι άντρες σε θέσεις ευθύνης ή/και εξουσίας που σου αφήνουν περιθώρια να αναπτύξεις και να αναδείξεις τη δυναμική σου. Δεν ήταν πολλοί εκείνοι που θα εμπιστευθούν μια γυναίκα -και ειδικά νέα.

Ξεκινώντας από την πρώτη ομάδα εργασίας, βρήκα τον δρόμο μου για τις επόμενες, για διϋπουργικές επιτροπές, για διοικητικά συμβούλια, για εκπροσώπηση του Υπουργείου στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Όποια και αν ήταν η σύνθεση, όποιο και αν ήταν το πλαίσιο και το αντικείμενο, το σενάριο των πρώτων 1-2 συναντήσεων ήταν πάντα το ίδιο. Η αίθουσα γεμάτη από άτομα κατά κύριο λόγο αρσενικού γένους και πάντως 15 έως 25 χρόνια μεγαλύτερά μου. Κάποιοι μου ανταπέδιδαν τυπικά τον χαιρετισμό που ποτέ δεν ξεκινούσε από εκείνους και στη συνέχεια με αγνοούσαν σαν να είμαι αόρατη ή στην καλύτερη περίπτωση μου χαμογελούσαν ευγενικά. Όλα αυτά μέχρι τη στιγμή της πρώτης ουσιαστικής τοποθέτησής μου, η οποία συνήθως ερχόταν στη διάρκεια της 2ης συνάντησης. Εννοείται ότι με διακατείχε το άγχος να αποδείξω ότι αξίζω, ότι μπορώ, και γι΄αυτό έβαζα τα δυνατά μου να είμαι ουσιαστική, αλλά δεν έπαιρνα το ρίσκο να τοποθετηθώ πριν να αποκτήσω ξεκάθαρη εικόνα του πώς μπορώ να λειτουργήσω γόνιμα μέσα στην εκάστοτε ομάδα. Συγκεκριμένα, ο εσωτερικός μου στόχος δεν ήταν να τα καταφέρω. Ήταν να εντυπωσιάσω. Άλλοτε το κατάφερνα και άλλοτε όχι. Εκείνο που πάντα πετύχαινα είναι να αρχίσουν να με αντιμετωπίζουν ως τουλάχιστον ισότιμο μέλος. Δεν θα ξεχάσω τη φορά που έπρεπε να καλέσω σε σύσκεψη όλους (ήταν όλοι άντρες) τους επικεφαλής των υπαγόμενων στο Υπουργείο Παιδείας οργανισμών για να τους μιλήσω για το εθνικό σχέδιο δράσης για την κοινωνική ένταξη και να ζητήσω να συγκεντρώσουν και να καταγράψουν δεδομένα. Στην αίθουσα συσκέψεων του 7ου ορόφου στην οδό Μητροπόλεως καθόμουν στην κορυφή του τραπεζιού, με το ταγιέρ μου και όλη τη σοβαρότητα και επισημότητα που μπορούσα να σκηνοθετήσω στην εμφάνισή μου, προσπαθώντας να φανώ όσο πιο μεγάλη γίνεται. Καθώς κατέφθαναν οι πρόεδροι και διευθύνοντες σύμβουλοι με χαιρετούσαν απευθυνόμενοι στον ενικό. Στο ξεκίνημα ένας-δυο με αποκάλεσαν «κοπελιά». Με την ολοκλήρωση της συνάντησης με χαιρέτησαν ένας- ένας ευχαριστώντας για τη συνεργασία και υποσχόμενοι ότι θα συμβάλουν στη συγκέντρωση της πληροφορίας που χρειαζόμασταν. Η συνεργασία μας στη συνέχεια υπήρξε άψογη με όλους.

Στο διάστημα που ήμουν στο Υπουργείο, εισέπραξα πολλές φορές αναγνώριση, κυρίως από τα άτομα με τα οποία συνεργάστηκα. Υπήρξαν όμως και άτομα που χωρίς να με γνωρίζουν αναφέρονταν σε εμένα αρνητικά, επικαλούμενα συχνά ευθέως και άλλοτε εμμέσως το νεαρό της ηλικίας μου. Τα άτομα αυτά δεν ήταν πάντα άντρες. Θα έλεγα ότι συχνότερα ήταν γυναίκες.

Ο λόγος που μοιράζομαι μαζί σας την εμπειρία μου στο Υπουργείο είναι γιατί θεωρώ ότι με προετοίμασε για τα επόμενα. Με θωράκισε. Τα περιβάλλοντα εξουσίας προσελκύουν πάντα ανθρώπους με ποικίλες ατζέντες. Κάποιοι από αυτούς είναι τόσο προσηλωμένοι στο να αποκομίσουν αυτό που θέλουν, που διατίθενται να το κάνουν σε βάρος άλλων και με αθέμιτα μέσα. Υπήρξαν περιστάσεις που έπρεπε να αποδείξω την συνέπεια ή την ακεραιότητά μου. Το έκανα, όμως επαναλαμβάνω ότι είχα την τύχη να δουλεύω για έναν άνθρωπο έξυπνο, ικανό και χωρίς συμπλέγματα, ο οποίος με εμπιστεύτηκε και έτσι ουδέποτε ένιωσα εκτεθειμένη ή προδομένη.

Στη συνέχεια εργάστηκα κυρίως ως ελεύθερη επαγγελματίας. Στο πλαίσιο αυτό χρειάστηκε πολλές φορές να λειτουργήσω σε σχήματα με επικεφαλής άντρες. Τους είδα να προσβάλλουν γυναίκες με σεξιστικά σχόλια, τους είδα να αδικούν γυναίκες, τους είδα να συνθέτουν επιτελικές ομάδες αποτελούμενες (σχεδόν) αποκλειστικά από άντρες, τους είδα να εντάσσουν μόνο την αντρική οπτική στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση πρωτοβουλιών. Και όσο τους έβλεπα, τόσο εδραίωνα την επαγγελματική μου ανεξαρτησία. Ο επικεφαλής ενός από τους οργανισμούς με τους οποίους συνεργαζόμουν απευθυνόταν συστηματικά επικριτικά και προσβλητικά αποκλειστικά στις γυναίκες εργαζόμενες. Υπήρξε φορά που σηκώθηκα και έφυγα από συνάντηση μαζί του, διότι παρ' όλες τις επικλήσεις μου για το αντίθετο, μου απευθυνόταν σε ύφος και τόνο προσβλητικό. Αυτή βέβαια είναι η πολυτέλεια της μη εξαρτημένης σχέσης εργασίας. Το επεισόδιο αυτό ήταν αρκετό για να με βγάλει από τη λίστα των γυναικών στις οποίες επεδείκνυε σεξιστική συμπεριφορά.

Εγώ η ίδια έχω δεχθεί να λάβω χαμηλότερη αμοιβή από εκείνη που λάμβανε προηγουμένως άνδρας στον ίδιο εργοδότη και σε ακριβώς ίδιο ρόλο. Έχω κάνει υποχωρήσεις και συμβιβασμούς και έχω δουλέψει σκληρά προκειμένου να συνδυάσω τον ρόλο της μητέρας με εκείνον της επαγγελματία. Ο δρόμος για τη γυναίκα στην αγορά εργασίας είναι μακρύς και δύσβατος σε σύγκριση με τον άντρα.

Δεν είναι τόσο η ίδια η οροφή, όσο οι διαμορφωμένες σε βάρος της γυναίκας συνθήκες που την απομακρύνουν από αυτήν. Και δεν αναφέρομαι μόνο σε παραμέτρους που συνδέονται με άδικες και σεξιστικές συμπεριφορές σαν αυτές που σας παρουσίασα. Μιλώ για τα στερεότυπα. Στο μυαλό του μέσου Έλληνα –και της μέσης Ελληνίδας– η γυναίκα είναι πρωταρχικά προορισμένη για μητέρα και σύζυγος. Το αφεντικό, ο/η προϊστάμενος/η, ο/η συνάδελφος που έχουν απέναντί τους μια εργαζόμενη, στο πρόσωπό της δεν βλέπουν μια επαγγελματία, αλλά μια εργαζόμενη μητέρα. Αυτό επηρεάζει στάσεις, αφού δημιουργεί συνειρμούς σχετικά με τη διαθεσιμότητά της, την αντοχή της, τις προτεραιότητές της, τις επιδόσεις της. Οι συνειρμοί αυτοί οδηγούν σε εργοδοτικές αποφάσεις αποτρεπτικές ή επιβραδυντικές για την επαγγελματική της ανέλιξη. Κάποιες φορές εγκλωβίζεται η ίδια η γυναίκα σε στερεότυπα που με την ίδια λογική την αποτρέπουν από τη διεκδίκηση του χώρου που της αντιστοιχεί.

Οι άντρες δεν θεωρώ ότι βρίσκονται απέναντί μας σε αυτήν την υπόθεση. Είναι και εκείνοι θύματα του στερεοτυπικού τρόπου σκέψης. Το γεγονός ότι άντρες ορίζουν άντρες σε διοικητικά συμβούλια και κέντρα λήψης αποφάσεων έχει να κάνει, πιστεύω, σε μεγαλύτερο βαθμό με το ότι το ρεπερτόριο της σκέψης τους περιλαμβάνει μόνο άντρες κατάλληλους για τον συγκεκριμένο ρόλο και λιγότερο με την πρόθεσή τους να αποκλείσουν τις γυναίκες. Το γεγονός ότι σχεδιάζουν και υλοποιούν πολιτικές και τεχνολογίες με την αντρική μόνο οπτική, έχει να κάνει περισσότερο με το ότι δεν συνειδητοποιούν ότι η γυναικεία οπτική είναι διαφορετική και πάντως απαραίτητη για να προτείνεις ολοκληρωμένες λύσεις και λιγότερο με τη σκοπιμότητα εξαίρεσης του 51% των «χρηστών/αποδεκτών».

Δεν είμαι ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία που θα πει ότι για την αντιμετώπιση του θέματος της γυάλινης οροφής, αλλά και όλων των ζητημάτων που αφορούν σε ανισότητες φύλου, χρειάζεται να υπάρξει συντονισμένα ενδυνάμωση των γυναικών, ενημέρωση του συνόλου του πληθυσμού και επισήμανση της συν-ευθύνης που έχουμε όλες και όλοι σε αυτό, και φυσικά ανάπτυξη πολιτικών που προάγουν την ισότητα.

Οι θέσεις υψηλής ευθύνης και λήψης αποφάσεων είναι εξαιρετικά σημαντικές. Εκεί, πάνω από τη γυάλινη οροφή είναι που συντονίζεται το σήμερα και σχεδιάζεται το αύριο. Οι γυναίκες δεν μπορούμε να λείπουμε από εκεί.