Νανά Τσουμάκη: Από άνθρωπος έγινα γυναίκα

Τι ενώνει γυναίκες με διαφορετικά επαγγέλματα, όπως μια δικηγόρο, μια χημικό, μια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο, μια βιολόγο, μια διευθύντρια ιδρύματος και μια υπεύθυνη μάρκετινγκ; Οι ιστορίες τους. Ιστορίες που μιλούν για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες όταν θέλουν να εξελιχθούν επαγγελματικά, να διεκδικήσουν την αμοιβή που τους αξίζει, να ενισχύσουν τη δημόσια παρουσία τους, να μπουν σε ένα διοικητικό συμβούλιο, να προωθηθούν στην πολιτική ή να υπάρξουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.

Οι ιστορίες αυτές, αληθινές και ειπωμένες με τα δικά τους λόγια, δείχνουν πώς λειτουργεί το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» στη σημερινή Ελλάδα. Υπερβαίνοντας τις έρευνες, τις στατιστικές και τα απρόσωπα ποσοστά που συνήθως χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για δυσκολίες και αποκλεισμούς, οι προσωπικές μαρτυρίες μιλούν απευθείας στην καρδιά.

Τις «Ιστορίες για τη Γυάλινη Οροφή» βρίσκει και επιμελείται η μη κερδοσκοπική οργάνωση Story Mentor. (www.storymentor.gr). Αυτή είναι η ιστορία της συμβούλου εκπαίδευσης και επικοινωνίας Νανάς Τσουμάκη.

Το 1986, όταν ήμουν δηλαδή έξι χρόνων, οι δημοσιογράφοι της Wall Street Journal υιοθέτησαν τον όρο «γυάλινη οροφή». Αναφερόταν στην υποεκπροσώπηση των γυναικών στους κλάδους της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά και στα διοικητικά συμβούλια των επιχειρήσεων. Ξένος όρος για εμένα. Μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον όπου η ισότητα υπήρχε σε κάθε πτυχή της ζωής μου, ανεξάρτητα από την ηλικία μου, τη θρησκεία, την οικογενειακή μου κατάσταση και το εκπαιδευτικό μου υπόβαθρό. Έμαθα να θεωρώ δεδομένη την ισότητα των δύο φύλων.

Στα 18 μου έπιασα την πρώτη μου δουλειά. Η πρώτη μου μαθήτρια ήταν μια Μαροκινή, η Fatima, η οποία είχε μπει σε ένα πρόγραμμα μιας φιλόδοξης Αμερικανίδας που στόχευε να κάνει την καθημερινότητα των μουσουλμάνων γυναικών στο Λονδίνο πιο ευρωπαϊκή. Έπρεπε μία φορά την εβδομάδα να πηγαίνουμε στο σπίτι των γυναικών αυτών και να τους μαθαίνουμε τη γλώσσα ώστε να μπορούν να πηγαίνουν στον γιατρό, να ψωνίζουν και να συνομιλούν με τη δασκάλα των παιδιών τους στα αγγλικά. Στα 18 μου, ο μοναδικός τρόπος μάθησης ήταν ο βιωματικός. Έτσι, λοιπόν, έπεισα τη Μαροκινή μαθήτρια να πηδάμε τον φράχτη του σπιτιού της μαζί με την τρίχρονη κόρη της –γιατί ο άντρας της μας κλείδωνε την εξωτερική πόρτα για «ασφάλεια»– και να πηγαίνουμε στο σούπερ μάρκετ να κάνει τα δικά μου εβδομαδιαία ψώνια. Η Fatima μέσα σε τρεις εβδομάδες δεν είχε κανένα πρόβλημα να ψωνίζει για το σπίτι της. Η κόρη της όμως μας πρόδωσε στον μπαμπά της, ο οποίος ζήτησε εξηγήσεις και, φυσικά, τις επόμενες φορές μάς ακολουθούσε στα ψώνια. Για την ιστορία, η μαθήτρια αυτή δεν ψώνισε ποτέ μόνη της, ακολουθούσε τον άνδρα της. Τα μαθήματα τη βοήθησαν, όπως μου έλεγε, να καταλαβαίνει τις συναλλαγές. Συνειδητοποίησα τότε ότι πολλές γυναίκες στον κόσμο δεν έχουν τις ελευθερίες που εγώ θεωρούσα μέχρι τότε δεδομένες.

Χρόνια μετά, σε μια άλλη τάξη κάπου στο Ανατολικό Λονδίνο, διόρθωνα τα γραπτά με κόκκινο στιλό. Έρχεται λοιπόν ένας μαθητής ζητώντας εξηγήσεις γιατί χρησιμοποιούσα κόκκινο στιλό. Παρόλο που συζητήσαμε για την απαραίτητη εκπαιδευτική διαδικασία, μου υπέδειξε ότι μπορώ να διορθώνω έναν άνδρα μόνο με μολύβι – κι αυτό μόνο και μόνο επειδή η δουλειά μου μού το επιτρέπει. Από εκείνη τη στιγμή, το ότι έχω δικαίωμα να διορθώνω με ό,τι χρώμα θεωρώ ότι δίνει έμφαση μπήκε στους κανόνες της τάξης και για ακόμα μια φορά συνειδητοποίησα ότι η ελευθερία του λόγου και των πράξεών μου δεν συνάδουν πάντα με το φύλο μου.  

Την ίδια εποχή, σε ένα άλλο τμήμα, διδάσκω τον απλό ενεστώτα στα αγγλικά σε είκοσι γυναίκες. Από το πανεπιστήμιο μας έχουν μάθει ότι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να μάθει ο ενήλικας είναι να χρησιμοποιεί παραδείγματα από την καθημερινότητά του. Έτσι λοιπόν ξεκινάω με το ρήμα «cook». «Ι cook, you cook, my husband cooks, she cooks… I don’t cook every day but my husband cooks every day... I cook sometimes but my husband cooks every evening, after work».  Το είπα πολλές φορές το παράδειγμα, το έγραψα και στον πίνακα και ξαφνικά ο κανόνας ότι δεν μιλάμε τη μητρική μας γλώσσα μέσα στη τάξη έχει πάει περίπατο. Στην τάξη έχει γίνει το κάστρο της Βαβέλ. Η Fatum, η γηραιότερη μαθήτρια, σηκώνει το χέρι και λέει.... 

- Τeacher, I cook, she cooks (δείχνει τη διπλανή της), we all cook.
- Well done, Fatum.
- Teacher, we cook, every day you don’t cook.
- Well done, Fatum.
- Teacher, you don’t cook, but your husband cooks.
- Yes, excellent!

Κάπου εκεί θεωρώ ότι έχουμε επιτύχει τον στόχο και πάμε στην επόμενη άσκηση. Την επόμενη μέρα, στην τάξη με περίμεναν τα τάπερ. 

- Teacher, we cook every day, you take the food home and your husband only eats...

Η Fatum, ως γηραιότερη και άρα εκπρόσωπος της τάξης, μου εξήγησε ότι από εδώ και πέρα κάθε μαθήτρια είχε αναλάβει να φτιάχνει κάποιο φαγητό και να μου το δίνουν, γιατί μόνον έτσι μπορούμε να κρατήσουμε το σπιτικό μας και τον άνδρα μας. Τα τάπερ πήγαιναν και έρχονταν, ο άνδρας μου απολάμβανε τα γεύματα σαν «πασάς» και χαζολογούσε με τους φίλους του κι εγώ προσπαθούσα να βρω το επόμενο κατάλληλο ρήμα να διδάξω μέχρι να σταματήσει ο χαμός που δημιούργησα με το ρήμα «μαγειρεύω». Τελικά το θέμα έληξε όταν επιδόθηκα στις μαγειρικές μου ικανότητες και μπήκα στην τάξη με ένα ταψί παπουτσάκια, ανταλλάσσοντας συνταγές μαγειρικής. Για μια ακόμη φορά οι στερεοτυπικές συμπεριφορές ήρθαν να μου χτυπήσουν την πόρτα – αλλά αυτή τη φορά δεν ήταν από το άλλο φύλο...

Κάποια στιγμή, μια φίλη Ιρανή με κάλεσε να διδάξω σε ένα ιδιωτικό σαουδαραβικό σχολείο. Η χειραφέτηση της γυναίκας και η εκπαίδευσή της ώστε να ξέρει «τη θέση» της ήταν ένα σημαντικό μάθημα για εμένα. Δεν μου επιτρεπόταν να περάσω από τους διαδρόμους των τάξεων των αγοριών. Μου επιτρεπόταν να μιλάω με συγκεκριμένο τρόπο στα κορίτσια και ξαφνικά από «άνθρωπος» έγινα «γυναίκα». Ως εξετάστρια αγγλικών αργότερα, ήρθα αντιμέτωπη με πολλά περιστατικά όπου ο σύζυγος με ρωτούσε τι θέματα θα βάλω στη γυναίκα του κι αν πέρασε τις εξετάσεις. Με έχουν κλειδώσει σε αίθουσες απειλώντας ότι αν δεν έρθει να με πάρει ο σύζυγος μου, που τότε δεν είχα, δεν θα βγω από το εξεταστικό κέντρο! Τότε δεν είχα παιδιά και όταν το έλεγα άρχιζαν οι προσευχές για να τα αποκτήσω. Κανένας δεν αναρωτήθηκε τι πραγματικά ήθελα σε εκείνη τη φάση της ζωής μου, ούτε βέβαια σκέφτηκε και το ότι μπορεί να μην ήμασταν με τον σύντροφό μου ακόμη έτοιμοι για οικογένεια. Με τον τότε σύντροφο και αργότερα σύζυγό μου αποκτήσαμε τα παιδιά μας τη χρονική στιγμή που θεωρούσαμε τους εαυτούς μας έτοιμους για ένα τέτοιο βήμα. Έχω συγκεντρώσει πολλά βλέμματα λύπης, επαγγελματικές κάρτες γιατρών και βότανα επειδή κάποιοι από τον κύκλο μας πίστευαν ότι είχαμε κάποιο πρόβλημα, όπως και πολλές αποδοκιμάστηκες εκφράσεις του τύπου «τι να τα κάνεις τα πτυχία και την καριέρα αν δεν έχεις παιδιά». Μικρόβια που, όσο και να μη θέλεις να σε επηρεάσουν, βάζουν ένα λιθαράκι στο αόρατο εμπόδιο που κλείνει τον δρόμο των γυναικών προς την κορυφή, προς ηγετικές θέσεις στον επαγγελματικό τους χώρο.

Δεν είναι προσωπικά τα εμπόδια που κρατούν τις γυναίκες πίσω. Είναι η κυρίαρχη κουλτούρα που τις δεσμεύει, που τις κρατάει πίσω. Οι αντιλήψεις που θέλουν τις γυναίκες υποδεέστερες των ανδρών υπάρχουν αιώνες τώρα. Τα έμφυλα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις κλείνουν τον δρόμο των γυναικών και πιστεύω ότι σε πολλές περιπτώσεις αυτό οδηγεί στην πραγματική έλλειψη προσόντων. Αποτέλεσμα της «γυάλινης οροφής» είναι η ανεπαρκής εκπροσώπηση των γυναικών στην επιστήμη, στην έρευνα, στην οικονομία, στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Για να σπάσουμε τη «γυάλινη οροφή» απαιτείται διαδικασία μακρόχρονης εκπαίδευσης από τη σχολική ηλικία, στην οποία θα πρέπει να συμμετέχουμε όλες και όλοι, γυναίκες και άνδρες, συλλογικά και ατομικά, κράτος και πολίτες. Πρέπει να κοπεί ο φαύλος κύκλος. 

Ήρθα στην Ελλάδα, όπου οι γυναίκες παλεύουν να μορφωθούν και να αλλάξουν τις στερεοτυπικές αντιλήψεις, με μια βαλίτσα γεμάτη εμπειρίες. Ακόμα και τότε, μετά από τόσα χρόνια εμπειρίας και διαβάζοντας βιβλία για τις έμφυλες διακρίσεις, πίστευα ότι όλα αυτά δε με αφορούν. Ο επαγγελματικός μου χώρος λειτουργεί υποστηρικτικά προς το φύλο μου, η χώρα μου δεν είναι τόσο πολυπολιτισμική και με τον σύζυγό μου μοιραζόμαστε την ίδια εθνικότητα, θρησκεία και πολιτισμό. Άρα πίστευα ότι το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» είναι πολύ μακριά από εμένα. Δε θεωρούσα ότι υπάρχει σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους. Σε αυτούς που υπήρχε, πίστευα ότι η οριοθέτηση και φυσικά τα «θέλω» της κάθε γυναίκας μπορούσαν να τη βγάλουν από τη δυσάρεστη και προβληματική θέση να μην  μπορεί να σπάσει αυτή την οροφή.  

Κι όμως, είμαι κι εγώ θύμα της «γυάλινης οροφής». Υπάρχουν στη ζωή μου όλα εκείνα τα εμπόδια που βρίσκουν στον δρόμο τους οι γυναίκες. Κάποιες φορές δεν προλαβαίνω να σκεφτώ τις επιλογές μου και τις επιπτώσεις των αποφάσεων που παίρνω στον επαγγελματικό μου βίο. Δεν έχω πάντα την υποστήριξη ώστε να καταφέρω να ισορροπήσω ανάμεσα σε επαγγελματική και ιδιωτική ζωή. Βάζω μόνη μου το ταβάνι για να «προστατευτώ». Μπορεί ως ελεύθερη επαγγελματίας να μην έχω «αφεντικό» που δεν μου δίνει προαγωγή, άλλα κάποιες φορές ζυγίζω αν θα πρέπει να μείνω στο γραφείο παραπάνω ή να επιστρέψω στο σπίτι. Όταν  δε θέλω να αφήσω τις εκκρεμότητες της οικογένειας, εξαντλούμαι με αυτές και δεν έχω αντοχές να ξενυχτίσω και να κάνω το κάτι παραπάνω που θα ήθελα στη δουλειά μου. Μπορεί να εκπαιδεύω κόσμο να διαχειρίζεται το χρόνο του αποτελεσματικά και να το εφαρμόζω κατά γράμμα στη ζωή μου, όμως διαπιστώνω ότι στην πραγματικότητα ο χρόνος που θέλω και διαθέτω για την οικογένεια μου είναι τόσος ώστε να είναι αυτή η απόλυτη προτεραιότητα μου, κι όχι η επαγγελματική μου εξέλιξη. Δίνω το 100% των δυνατοτήτων μου στην εργασία μου, αλλά όχι και όλον το χρόνο που θεωρητικά θα μπορούσα να δώσω. Είναι ποιοτική η δουλειά μου, αλλά όχι ποσοτική. Αυτή, λοιπόν, είναι η δική μου «γυάλινη οροφή». Ο ρόλος μου στην οικογένεια με δυσκολεύει στην πραγμάτωση κάποιων φιλοδοξιών μου.

Διαπιστώνω, λοιπόν, ότι τελικά πρέπει να αποφασίσουμε ότι για να σπάσει η «γυάλινη οροφή» δεν φτάνει μόνο να αλλάξει νοοτροπία το κράτος, ο εργοδότης, ο συνάδελφος, αλλά και εμείς οι ίδιες να καταλάβουμε τι πραγματικά μας οδηγεί σε αυτή. Η «γυάλινη οροφή» δεν είναι τίποτα άλλο πάρα γυάλινη.... Είναι ανάγκη να αποδεχτούμε ότι όταν πάμε σε μια επαγγελματική βράβευση έχουμε χάσει κάτι από το σπίτι μας. Η ταυτόχρονη και απόλυτη ικανοποίηση όλων των ρόλων, της μαμάς, της συζύγου, της κόρης, της αδελφής, της φίλης  και της επιτυχημένης επαγγελματία δεν μπορεί να συμβεί και ότι περνάμε περιόδους όπου ο ένας ή άλλος ρόλος περνάει μπροστά. Και αυτό είναι μια «φυσιολογική» περίσταση, που δεν αναδεικνύει τις αδυναμίες μας, το τι δεν πετύχαμε, αλλά τις δυνατότητές μας, το τι μπορούμε να πετύχουμε.

Ο ρόλος του ανθρώπου, άνδρα ή γυναίκας, συνδέεται με τη φροντίδα των μελών της οικογένειας και την προώθηση της συμφιλίωσης της εργασίας και της οικογενειακής, ιδιωτικής ζωής. Στο σπίτι είναι απόλυτα αναγκαία η καλλιέργεια συνθηκών ισότητας, μέσα από την ανάληψη ίσων υποχρεώσεων και ευθυνών. Στον χώρο εργασίας πρέπει να  μιλάμε για το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην εξέλιξή τους και να παίρνουμε φανερά  θέση. Δεν αρκεί όμως μόνο η ομαδική προσπάθεια, είναι απαραίτητη  και η ατομική δράση, ο σεβασμός στον εαυτό μας και η  θέληση να σπάσουμε τη «γυάλινη οροφή».