Ιωάννα Τζουλάκη: Οι γυναίκες επιστήμονες αντιμετωπίζονται διαφορετικά από τους άντρες

Τι ενώνει γυναίκες με διαφορετικά επαγγέλματα, όπως μια δικηγόρο, μια χημικό, μια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο, μια βιολόγο, μια διευθύντρια ιδρύματος και μια υπεύθυνη μάρκετινγκ; Οι ιστορίες τους. Ιστορίες που μιλούν για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες όταν θέλουν να εξελιχθούν επαγγελματικά, να διεκδικήσουν την αμοιβή που τους αξίζει, να ενισχύσουν τη δημόσια παρουσία τους, να μπουν σε ένα διοικητικό συμβούλιο, να προωθηθούν στην πολιτική ή να υπάρξουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.

Οι ιστορίες αυτές, αληθινές και ειπωμένες με τα δικά τους λόγια, δείχνουν πώς λειτουργεί το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» στη σημερινή Ελλάδα. Υπερβαίνοντας τις έρευνες, τις στατιστικές και τα απρόσωπα ποσοστά που συνήθως χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για δυσκολίες και αποκλεισμούς, οι προσωπικές μαρτυρίες μιλούν απευθείας στην καρδιά.

Τις «Ιστορίες για τη Γυάλινη Οροφή» βρίσκει και επιμελείται η μη κερδοσκοπική οργάνωση Story Mentor. (www.storymentor.gr). Αυτή είναι η ιστορία της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννας Τζουλάκη.

Η δική μου ιστορία ξεκινάει πριν 25 χρόνια (και βάλε) στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου όπου, με πραγματικά πολλή δουλειά και προσπάθεια, μπόρεσα να συνδυάσω τα πράγματα που αγαπούσα περισσότερο: τη βιολογία με τα μαθηματικά. Σε ηλικία 26 χρονών λοιπόν, τελειώνοντας εκεί τις σπουδές μου, βρέθηκα στο Λονδίνο, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Imperial. Ήταν για μένα ένα όνειρο ζωής που είχε γίνει πραγματικότητα.

Βρέθηκα όμως αρκετά νωρίς και χωρίς πολλή πείρα τότε σε ένα πολύ ανταγωνιστικό περιβάλλον γεμάτο στερεότυπα και προκαταλήψεις. Δεν μπορώ να ξεχάσω μία από τις πρώτες συναντήσεις για τη UK Biobank, που τότε αρχίζαν τα πρώτα σχέδια υλοποίησής της. Επρόκειτο για ένα μεγάλο εγχείρημα καθώς δεν είχε ξαναγίνει μελέτη σε τέτοια κλίμακα. Μου ζήτησαν λοιπόν να λάβω μέρος σε μια ομάδα εργασίας για τον σχεδιασμό της μελέτης επειδή είχα εμπειρία από αντίστοιχες μικρότερες μελέτες στη Σκωτία. Χάρηκα που μπήκα σε αυτή την ομάδα καθώς, βλέποντας τα υπόλοιπα μέλη, διαπίστωσα ότι συμμετείχαν διακεκριμένοι καθηγητές άλλων πανεπιστημίων και ανυπομονούσα να συνεργαστώ μαζί τους.

Η συνάντηση ήταν στο κτίριο του Wellcome Trust, στο κεντρικό Λονδίνο. Είχα αγωνία. Σκέφτηκα να ντυθώ κάπως πιο επίσημα, να μην φαίνομαι τόσο νέα. Είχα διαβάσει την προηγούμενη μέρα στον Guardian πως ήταν στη μόδα τα άσπρα πουκάμισα, κουμπωμένα μέχρι επάνω. Αυτό φόρεσα. Τα τρένο μου άργησε και μπήκα αγχωμένη στο δωμάτιο της συνάντησης όπου αντίκρισα 10 άνδρες με κοστούμια. Με κοίταξαν και μου ζήτησαν ευγενικά τo lunch να σερβιριστεί στις 13:00 όχι στις 12:00. Νόμιζαν ότι είμαι η υπεύθυνη του catering (ήταν βλέπετε και το άσπρο πουκάμισο). Σκέφτηκα να φύγω τρέχοντας αλλά τελικά είπα: «Καλημέρα, είμαι η Ιωάννα Τζουλάκη». Με κοίταξαν ξαφνιασμένοι, αμέσως μου ζήτησαν χίλια συγγνώμη και αρχίσαμε.

Σήμερα έχω επιστρέψει στην Ελλάδα, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τον Φεβρουάριο του 2020, η πανδημία του κορωνοϊού με βρήκε, καταξιωμένη επιδημιολόγο, έχοντας δυο παιδιά σε ηλικία δημοτικού. Η πανδημία σήμανε μια εποχή μεγάλης αναστάτωσης, ειδικά τις περιόδους της καραντίνας. Τα σχολεία έκλεισαν, τα παιδιά βρέθηκαν στο σπίτι για σχεδόν ενάμιση χρόνο, ενώ η όποια βοήθεια στο σπίτι σταμάτησε. Την ίδια στιγμή, η ερευνητική μου δουλειά ήταν περισσότερη από ποτέ. Η πίεση που βίωνα επειδή συνέβαινε κάτι παγκοσμίου ενδιαφέροντος στο πεδίο μου ήταν τεράστια, ενώ ο χρόνος για να αφιερώσω εκεί δυσανάλογα μικρός. Απλά και μόνο μέχρι να ενημερωθώ καθημερινά για τις νέες μελέτες η μέρα τελείωνε.

Προσπαθώντας να εργαστώ ορθολογικά αποφάσισα να επικεντρωθώ στον τομέα που γνωρίζω καλύτερα και να οργανώσω μια βιοτράπεζα για τη μελέτη γενετικών χαρακτηριστικών που μπορεί να επηρεάζουν πόσο βαριά θα νοσήσει κάποιος από τον κορωνοϊό SARS-CoV-2. Παράλληλα έβλεπα την απογοήτευση των οικείων μου: δεν έβγαινα αρκετά στην τηλεόραση, δεν ανέβαζα καθημερινά posts στα social media, επιπλέον απέφευγα να κάνω προβλέψεις για την πανδημία. Μήπως τελικά δεν ήμουν και τόσο καλή επιστήμονας όσο νόμιζαν; Αλήθεια, οι υπόλοιποι πώς προλάβαιναν να είναι συνεχώς στα κανάλια και ταυτόχρονα να ξέρουν τόσο πολλά, τόσο γρήγορα, και πώς μιλούσαν με σιγουριά για κάτι για το οποίο η γνώση ήταν ελάχιστη; Επιπλέον, πώς συνέβαινε οι περισσότεροι από αυτούς να είναι άντρες;

Συνολικά, η γυναικεία εκπροσώπηση στην ενημέρωση και στις θέσεις εμπειρογνωμόνων και στο θέμα του κορωνοϊού ήταν μικρή, ιδιαίτερα στην αρχή της πανδημίας. Ίσως γιατί οι γυναίκες επιστήμονες, όπως δείχνει η βιβλιογραφία, είναι λιγότερο πιθανό να τοποθετηθούν με βεβαιότητα για αβέβαια ζητήματα, κάτι που συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο θέμα του κορωνοϊού. Σε κάθε περίπτωση, οι γυναίκες επιστήμονες, συχνά στα ΜΜΕ δέχονται πιο «απλές» ερωτήσεις, όπως π.χ. πώς πρέπει να φοράμε καλά τη μάσκα, και όχι πιο «σύνθετες» ή ερωτήσεις που χρειάζονται ανάλυση και επεξήγηση επιστημονικών εννοιών και τεκμηρίων. Και γενικά η αντιμετώπιση που έχουν σε σχέση με τους άντρες συναδέλφους τους αρκετές φορές συμβαίνει να είναι διαφορετική.

Όταν σε συνεργασία με άλλους επιστήμονες, οι προσπάθειες για τη δημιουργία βιοτράπεζας ασθενών με COVID-19 είχαν τελεσφορήσει, μου τηλεφώνησε κάποιος δημοσιογράφος για μια σχετική συνέντευξη. Στο τηλέφωνο μου μίλησε με μεγάλο θαυμασμό για το έργο μου και μου είπε πως ανυπομονεί να με γνωρίσει από κοντά. Φτάνοντας στο στούντιο και μόλις του συστήθηκα, με κοίταξε με έκπληξη και μου είπε: «Εσύ είσαι η Ιωάννα Τζουλάκη; Καλέ, εσύ είσαι μια σταλιά!». Ο δημοσιογράφος, στην όψη μου, ξέχασε ξαφνικά τον πληθυντικό που χρησιμοποιούσε όταν μιλούσαμε στο τηλέφωνο. Αλήθεια, θα υπήρχε ανάλογη συμπεριφορά, θα είχε γίνει ποτέ ίδιο ή παρόμοιο σχόλιο σε άντρα συνάδελφό μου;  

Μερικούς μήνες αργότερα βρέθηκα σε ένα ιατρικό κέντρο με την κόρη μου για να κάνει ράμματα στο πηγούνι. Αντικρίζοντας τη γιατρό που θα την εξέταζε, μια νέα γυναίκα με ψηλοτάκουνες γόβες, έντονο μακιγιάζ και κοντή φούστα, έπιασα τον εαυτό μου να εκπλήσσεται στιγμιαία και να σκέφτεται ότι περίμενε να έχει διαφορετική εμφάνιση η γιατρός. Δαγκώθηκα που έπεσα θύμα παρόμοιων προκαταλήψεων και στερεοτύπων με τον δημοσιογράφο. Βλέποντας όμως από δίπλα την κόρη μου να μην δείχνει την παραμικρή έκπληξη στην όψη της γιατρού, ένιωσα αισιόδοξη ότι αυτές οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που μας έχουν φορτωθεί από προηγούμενες γενιές θα γίνουν παρελθόν (ελπίζω σύντομα)...