Γιατί το κυνήγι της ικανοποίησης είναι σαν τον διάδρομο της γυμναστικής

Τι εννοούσαν οι Rolling Stones με το «I Can’t Get No Satisfaction»; Τα είχαν όλα: χρήματα, φήμη, ταλέντο, ακόμα και ομορφιά ― εκείνη την εποχή τουλάχιστον. Η μακροζωία του τραγουδιού, το οποίο ίσως έχουν βαρεθεί οι baby boomers και μαζί η γενιά Χ, οφείλεται, εν μέρει τουλάχιστον, σε μια βαθιά αλήθεια που λέει. Όπως γράφει ο Arthur C. Brooks στο περιοδικό Atlantic, ο Μικ Τζάγκερ τραγουδούσε για κάτι που αφορά τους περισσότερους ανθρώπους: «όσο και να προσπαθώ, να προσπαθώ, και να προσπαθώ, δεν βρίσκω ικανοποίηση».  Στην πραγματικότητα, το κομμάτι έπρεπε να έχει τίτλο «(I Can't Keep) No Satisfaction», διότι ο εγκέφαλός μας μοιάζει να είναι προγραμματισμένος με τέτοιο τρόπο ώστε να μας εμποδίζει να απολαμβάνουμε οτιδήποτε για πολύ καιρό.

Με λίγα λόγια, το θέμα είναι πώς να αντλούμε ικανοποίηση με κάποια διάρκεια, να τη διατηρούμε σε σταθερό επίπεδο όπως κάνουμε μέσω των ενσωματωμένων μηχανισμών του οργανισμού μας για τη θερμοκρασία μας, το οξυγόνο, το νερό, τα άλατα, τη γλυκόζη, την πρωτεΐνη, τα λίπη και το ασβέστιο. Για να επιβιώσουν τα ζωντανά συστήματα τείνουν να διατηρούν σταθερές συνθήκες όσο καλύτερα μπορούν: η λεγόμενη «ομοιόσταση» μάς κρατά ζωντανούς και υγιείς. Αλλά εξηγεί επίσης γιατί τα ναρκωτικά και το αλκοόλ λειτουργούν όπως λειτουργούν, σε αντίθεση με το πώς θα θέλαμε να λειτουργούν: δηλαδή, για να πετύχουμε ίσο επίπεδο ικανοποίησης τείνουμε να καταναλώνουμε όλο και μεγαλύτερες ποσότητες ψυχοτρόπων ουσιών. Όπως εξηγεί η νευροεπιστήμονας Judith Grisel του Πανεπιστημίου Bucknell στο βιβλίο της, «Ποτέ αρκετά: Η νευροεπιστήμη και η εμπειρία του εθισμού», ο εθισμός είναι εν μέρει ένα υποπροϊόν της ομοιόστασης: καθώς ο εγκέφαλος συνηθίζει στη συνεχή εισαγωγή ντοπαμίνης από τις ψυχοτρόπες ουσίες (η ντοπαμίνη είναι ο νευροδιαβιβαστής της ευχαρίστησης, που παίζει ρόλο σε όλες σχεδόν τις εθιστικές συμπεριφορές), περιορίζει απότομα τη συνηθισμένη, τη φυσιολογική παραγωγή. Έτσι, οι μεγαλύτερες «εξωτερικές» δόσεις είναι απαραίτητες απλώς και μόνο για να αισθανόμαστε νορμάλ. Ο ατέρμονος αγώνας εναντίον της ομοιόστασης έχει όνομα: λέγεται «ηδονικός διάδρομος» με την έννοια του διαδρόμου γυμναστικής όπου όσο γρήγορα κι αν τρέχουμε, δεν φτάνουμε πουθενά. Οι μελετητές διαφωνούν για το αν η ευτυχία του καθενός έχει ένα προκαθορισμένο όριο: υπάρχουν άνθρωποι που γεννιούνται για να ζήσουν μες στην τρελή χαρά; Δεν έχουμε ιδέα. Εξάλλου, δεν έχουμε ανακαλύψει γιατί η άμεση ευχαρίστηση από μια σημαντική νίκη ή επίτευγμα διαρκεί τόσο λίγο.

Ο εθισμός σημαίνει μια ανάγκη για ευχαρίστηση που συνοδεύεται από τον τρόμο του κενού: το να κατέβουμε από τον διάδρομο φαίνεται πάρα πολύ επικίνδυνο. Έτσι εξηγείται η παρόρμησή μας για όλο και περισσότερο: αυτή είναι μια από τις ιδέες του Ντάνιελ Κάνεμαν ―γνωστού από τα βιβλία του «Προσχεδιασμένη ευτυχία» και «Σκέψη αργή και γρήγορη»― ο οποίος το 2002 βραβεύτηκε με το Νόμπελ Οικονομικών για τις εργασίες που έκανε με τον Άμος Τβέρσκι, καθηγητή ψυχολογίας στο Στάνφορντ. Σύμφωνα με την εξελικτική ψυχολογία στην οποία βασίζονται οι μελέτες του Κάνεμαν για την καταναλωτική συμπεριφορά, η τάση μας να αγωνιζόμαστε για περισσότερα είναι απολύτως κατανοητή. Ένας «πλούσιος» άνθρωπος των σπηλαίων είχε στην κατοχή του μερικά επιπλέον δέρματα ζώων και βέλη, και ίσως σωρούς από σπόρους και ψάρια. Με αυτή την αφθονία, μπορούσε να επιβιώσει σε έναν κακό χειμώνα. Στη συνέχεια πάντως, οι τρωγλοδύτες πρόγονοί μας δεν ήθελαν απλώς να βγάλουν τον χειμώνα· είχαν μεγαλύτερες φιλοδοξίες.

Παραδόξως λίγα έχουν αλλάξει από τότε. Οι μελετητές έχουν δείξει ότι η τάση μας για περιουσία, για αφθονία, υπερβαίνει τις ανάγκες μας. Αυτό οφείλεται στις υπολειπόμενες παρορμήσεις μας - σ’ ένα λογισμικό που υπάρχει στον εγκέφαλό μας από την αρχαιότητα. Η φόρμουλα που ακολουθούμε εξισώσει την ικανοποίηση με όλα όσα θα θέλαμε, δεν λαμβάνει υπόψη όσα ήδη έχουμε. Αλλά, οι επιθυμίες συχνά δεν έχουν όριο· δεν φτάνουμε ποτέ στο τέρμα όπως δεν φτάνουμε ποτέ πουθενά στον διάδρομο της γυμναστικής: απλώς τρέχουμε όλο και περισσότερο. Το μυστικό της ικανοποίησης δεν είναι να αυξήσουμε τα υπάρχοντά μας: κάτι τέτοιο δεν μπορεί να λειτουργήσει ποτέ, ή τουλάχιστον να διαρκέσει. Το μυστικό είναι να διαχειριζόμαστε τις επιθυμίες μας, τις παρορμήσεις μας για μεγαλύτερες ποσότητες αγαθών ή για δυνατότερες συγκινήσεις: ίσως αυτή η τακτική να μην ευνοεί ιδιαίτερα τον καπιταλισμό, ο οποίος εκ φύσεως βασίζεται στον ανταγωνισμό και στον καταναλωτισμό· ευνοεί όμως την ατομική ισορροπία και ευχαρίστηση.