Χρυσή Καραπαναγιώτη: Η γυναικεία ελαφρότητα

Τι ενώνει γυναίκες με διαφορετικά επαγγέλματα, όπως μια δικηγόρο, μια χημικό, μια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο, μια βιολόγο, μια διευθύντρια ιδρύματος και μια υπεύθυνη μάρκετινγκ; Οι ιστορίες τους. Ιστορίες που μιλούν για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες όταν θέλουν να εξελιχθούν επαγγελματικά, να διεκδικήσουν την αμοιβή που τους αξίζει, να ενισχύσουν τη δημόσια παρουσία τους, να μπουν σε ένα διοικητικό συμβούλιο, να προωθηθούν στην πολιτική ή να υπάρξουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.
Οι ιστορίες αυτές, αληθινές και ειπωμένες με τα δικά τους λόγια, δείχνουν πώς λειτουργεί το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» στη σημερινή Ελλάδα. Υπερβαίνοντας τις έρευνες, τις στατιστικές και τα απρόσωπα ποσοστά που συνήθως χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για δυσκολίες και αποκλεισμούς, οι προσωπικές μαρτυρίες μιλούν απευθείας στην καρδιά.
Τις «Ιστορίες για τη Γυάλινη Οροφή» βρίσκει και επιμελείται η μη κερδοσκοπική οργάνωση Story Mentor (www.storymentor.gr). Αυτή είναι η ιστορία της Χρυσής Καραπαναγιώτη (Καθηγήτρια στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών).

Είμαι το πρώτο και το μόνο διδακτορικό στην οικογένεια και της μητέρας μου και του πατέρα μου, επομένως δεν είχα να αναζητήσω κάποιο πρότυπο ή στερεότυπο μέσα στην οικογένειά μου. Μόνον ενθάρρυνση για το άγνωστο! Ήθελα πολύ να πάω στο σχολείο και, μόλις πήγα, κατάλαβα ότι ήθελα να γίνω δασκάλα. Όταν πήγα στο Γυμνάσιο και το Λύκειο κατάλαβα ότι ήθελα να γίνω καθηγήτρια μαθηματικών. Δεν ξέρω από πού πήρα την ιδέα, γιατί δασκάλες είχα, αλλά γυναίκες καθηγήτριες μαθηματικών, χημείας ή φυσικής δεν είχα. Στην πρώτη δέσμη ήμασταν 3 κορίτσια. Μία από αυτές, εγώ, έγινα Καθηγήτρια Χημείας Περιβάλλοντος στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών. Όταν συμπλήρωσα το μηχανογραφικό των πανελληνίων, το Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών ήταν η πρώτη μου επιλογή.

Πέρασα στο Τμήμα Περιβάλλοντος στη Μυτιλήνη. Οι καθηγητές μου ήταν όλοι άντρες. Ευτυχώς οι περισσότεροι ήταν νέοι, μουσάτοι, με μαύρα t-shirt και jeans, μας άφηναν να τους μιλάμε στον ενικό και μας έμαθαν πάρα πολλά. Όταν τελείωσα το πανεπιστήμιο, δεν είχα στο μυαλό μου το στερεότυπο του καθηγητή πανεπιστημίου που είναι άντρας, μεγάλος σε ηλικία, αφηρημένος, με γυαλιά και κουστούμι, κρατάει εφημερίδα κάτω από τη μασχάλη του και έρχεται για λίγες ώρες στο γραφείο του με την κλειστή πόρτα. Έτσι θέλησα να γίνω καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο.

Αποφάσισα να φύγω στην Αμερική. «Να πας, θα σου κάνει καλό! Πρόσεχε, όμως, γιατί οι Ελληνίδες όταν πηγαίνουν στο εξωτερικό κωλώνουν και τα παρατάνε». Η φράση αυτή θα με συνοδεύσει για αρκετά χρόνια και ειπώθηκε από έναν καταξιωμένο καθηγητή ο οποίος μόλις είχε έρθει από την Αμερική στη Μυτιλήνη και είχα πάει να συζητήσω μαζί του τα σχέδιά μου για το μέλλον. Η φράση αυτή δεν ήταν ακριβής. Οι Ελληνίδες που γνώρισα στην Αμερική και τα είχαν παρατήσει δεν το έκαναν επειδή δεν μπορούσαν, αλλά για να μπορέσει να προχωρήσει την καριέρα του ο σύζυγος ενώ εκείνες στήριζαν τα παιδιά και την οικογένεια. Οι γυναίκες βλέπουν με άλλο μάτι την καριέρα από ό,τι οι άντρες. Όσες δεν έχουν οικογενειακό λόγο να τα παρατήσουν, δεν το κάνουν.     

Όταν έφτασα στην Οκλαχόμα για να κάνω το μεταπτυχιακό και το διδακτορικό μου, γνώρισα για πρώτη φορά γυναίκα καθηγήτρια πανεπιστημίου. Ήταν, όμως, η μόνη γυναίκα καθηγήτρια στο τμήμα μου. Την επόμενη χρονιά είχε την κρίση της και δεν της έδωσαν μονιμότητα. Έκανε αναφορά στην επιτροπή ισότιμης μεταχείρισης και δικαιώθηκε. Μόλις πήρε τη μονιμότητα, πήρε εκπαιδευτική άδεια και διορίστηκε προϊστάμενη στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στη Γενεύη, μια εξαιρετικά τιμητική θέση. Ήμουν πραγματικά περήφανη για εκείνη. Λίγες μέρες πριν φύγει για την Ελβετία, επισκέφτηκα το σπίτι της, γνώρισα τα παιδιά της και είδα κάποια καταπληκτικά παπλώματα που είχε ράψει μόνη της και διακοσμούσαν το σπίτι της. Αυτήν την εμπειρία την κράτησα, με τη σκέψη ότι μία σοβαρή και διάσημη επιστήμονας μπορεί να είναι παράλληλα και καλή μητέρα -και ακόμα και ράφτρα.  

Αργότερα βρέθηκα στη Γερμανία και εκεί συνειδητοποίησα για τα καλά τι θα πει «Γυάλινη Οροφή». Τα εργαστήρια ήταν γεμάτα γυναίκες, Γερμανίδες σκληρά εργαζόμενες και όλων των ηλικιών. Ωστόσο όσο ήμουν εκεί δεν γνώρισα καμία γυναίκα καθηγήτρια και καμία Γερμανίδα ερευνήτρια δεν είχε έρθει μαζί μας στα συνέδρια. Δεν τις ένοιαζε να αναπτυχθούν ερευνητικά, καθώς ήταν και αυτές έτοιμες να παρατήσουν την καριέρα τους για χάρη της οικογένειας. Η νοοτροπία τότε ήταν ότι η ακαδημαϊκή καριέρα είναι πολύ ανταγωνιστική και δεν ταιριάζει σε γυναίκες που θέλουν να κάνουν οικογένεια και μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση. Ήταν η πρώτη φορά που άρχισα να ανησυχώ ότι αυτό που ονειρευόμουν για τον εαυτό μου δεν ήταν ίσως τόσο εύκολο όσο νόμιζα.

Όταν επέστρεψα στην Ελλάδα, το φαινόμενο αυτό δεν ήταν τόσο έντονο. Στο νέο τμήμα που πρωτοδίδαξα, αλλά και στο Τμήμα Χημείας, ήταν αρκετές οι γυναίκες καθηγήτριες. Όμως άρχισα όλο και πιο συχνά να είμαι η εξαίρεση, η μόνη γυναίκα στην τάδε επιτροπή, στο τάδε πρόγραμμα κλπ. Η αλήθεια είναι ότι αν δεν είχα στήριξη από την οικογένειά μου για τη φροντίδα των παιδιών δεν θα μπορούσα ούτε και εγώ να αντεπεξέλθω στις ανάγκες αυτού του ανταγωνιστικού περιβάλλοντος.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εδώ και χρόνια προσπαθεί να υπάρχει εκπροσώπηση γυναικών σε ένα μεγάλο τουλάχιστον ποσοστό στις διάφορες επιστημονικές επιτροπές. Στην Ελλάδα γίνεται προσπάθεια, αλλά δεν είναι ο κανόνας. Όπου δεν επιβάλλεται αυτό το ποσοστό, η τάση είναι να εκλείψουν οι γυναίκες. Για παράδειγμα, στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, παρόλο που πρόσφατα είχαμε γυναίκα πρύτανη, δεν υπήρχε γυναίκα αντιπρύτανης ούτε για το σχήμα της γυναίκας πρύτανη, ούτε για τα άμεσα προηγούμενα, ούτε για τα αμέσως επόμενα σχήματα πρυτανείας του πανεπιστημίου. Αντίθετα οι διοικητικές υπηρεσίες του Πανεπιστημίου στελεχώνονται κυρίως από γυναίκες.

Η παρουσία μειοψηφίας γυναικών σε μια επιτροπή σίγουρα θα σχολιαστεί και συνήθως τείνει να προσπαθεί να περάσει απαρατήρητη, με αποτέλεσμα να μην εκφραστεί σωστά η άποψή της. Τα σεξιστικά σχόλια είναι άπειρα, αλλά μου είναι δύσκολο να τα αναγνωρίσω άμεσα και να τα αντικρούσω. Όσες φορές έχω πει κάτι, έχω κατηγορηθεί ότι είμαι υπερευαίσθητη και ότι παρεξηγώ τα αστεία των συναδέλφων. Με έχουν ρωτήσει αν είμαι φοιτήτρια, για ποιον καθηγητή δουλεύω, μέχρι και αν έχω σχέση με κάποιον καθηγητή κλπ. - όχι μόνο συνάδελφοι, αλλά και φοιτητές και μέλη του διοικητικού προσωπικού. Ειδικά τα πρώτα χρόνια που ξεκίνησα να διδάσκω στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και οι φοιτητές μου ήταν μεγαλύτεροι σε ηλικία από μένα με είχαν ρωτήσει «γιατί όλα τα άλλα τμήματα έχουν καθηγητές και εμείς έχουμε εσάς;» και μου είχαν πει «είστε ο εφιάλτης του παντρεμένου άντρα φοιτητή». Αν δε τέτοιες ερωτήσεις απευθύνονται πλέον σε νεαρότερες συναδέλφους και δεν προλάβω να απαντήσω κατάλληλα, τότε το πλήγμα είναι ακόμα μεγαλύτερο. Το πρόβλημα, όμως, που τελικά εντόπισα είναι ότι μια γυναίκα που προσπαθεί να σταθεί σε ένα τέτοιο περιβάλλον κινδυνεύει να χάσει τη θηλυκή της ταυτότητα. Είναι συνεχώς σε άμυνα.

Σε κάποια στιγμή της καριέρας μου συνειδητοποίησα ότι δεν πρέπει να υιοθετήσω τη συμπεριφορά των αντρών συναδέλφων για να μπορέσω να σταθώ και να φέρω σε πέρας τα καθήκοντά μου. Ο γυναικείος τρόπος μου είναι κομμάτι του εαυτού μου και δεν θα πρέπει να συμπιεστεί για να γίνει η συμπεριφορά μου αποδεκτή από τους άντρες συναδέλφους μου. Η αποδοχή, η συμπερίληψη, η φροντίδα και η αγάπη για τους άλλους, που είναι οι αρχές με τις οποίες προσπαθώ να αντιμετωπίζω τους φοιτητές μου, πρέπει να εφαρμοστούν καταρχάς για τον εαυτό μου.

Σε αυτήν την προσπάθεια με βοήθησε η γνωριμία με την καθηγήτρια Yuksel Ardali από το Πανεπιστήμιο της Σαμψούντας. Είδα τη Yuksel να είναι και μητέρα και παιδί μαζί απέναντι στους φοιτητές της. Από τη μία να τους φροντίζει και από την άλλη να δημιουργεί συνθήκες που να επιτρέπουν να βιωθεί η χαρά μαζί με τους φοιτητές της -ακόμα και να μη διστάζει να ζητήσει τη βοήθειά τους σε στιγμές δυσκολίας. Η ιδέα της είναι να γκρεμιστούν τα στερεότυπα, να δοθεί η ευκαιρία στους φοιτητές να δουν κάτι διαφορετικό από αυτό που θεωρείται καθιερωμένο και οι φοιτητές, γυρίζοντας πίσω στα σπίτια τους, να μεταφέρουν τις νέες ιδέες. Οι φοιτητές και οι απόφοιτοι της σχολής της τη θαυμάζουν, τη σέβονται και τη λατρεύουν. Είναι το παράδειγμα για πολλές νεαρές γυναίκες στην Τουρκία.

«Μπορείς να βάψεις τα μαλλιά σου κόκκινα και ροζ και να κάνεις τατού λουλούδια και πεταλούδες, να πιείς καφέ με τις φίλες σου και να γελάσεις, να κάνεις πλάκες στους συναδέλφους σου, γιατί και οι φοιτητές σου θα πρέπει να ξέρουν ότι εκτός από καθηγήτρια είσαι και συ γυναίκα και άνθρωπος», μου λέει πολλές φορές. Αυτή την ελαφρότητα μπορούν να φέρουν οι γυναίκες σε ένα αυστηρό επαγγελματικό περιβάλλον με αποτέλεσμα την καλύτερη επικοινωνία με τους φοιτητές και τις φοιτήτριες και την ανατροφή πιο ευαίσθητων αλλά υπεύθυνων νεαρών ενηλίκων που, αν έχουν φροντιστεί, θα φροντίσουν και αυτοί άλλους στο μέλλον.