Μαρία Σαμπατακάκη: «Επιλέγουμε τις μάχες που θα δώσουμε»

Τι ενώνει γυναίκες με διαφορετικά επαγγέλματα, όπως μια δικηγόρο, μια χημικό, μια καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο, μια βιολόγο, μια διευθύντρια ιδρύματος και μια υπεύθυνη μάρκετινγκ; Οι ιστορίες τους. Ιστορίες που μιλούν για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες όταν θέλουν να εξελιχθούν επαγγελματικά, να διεκδικήσουν την αμοιβή που τους αξίζει, να ενισχύσουν τη δημόσια παρουσία τους, να μπουν σε ένα διοικητικό συμβούλιο, να προωθηθούν στην πολιτική ή να υπάρξουν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους.
Οι ιστορίες αυτές, αληθινές και ειπωμένες με τα δικά τους λόγια, δείχνουν πώς λειτουργεί το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής» στη σημερινή Ελλάδα. Υπερβαίνοντας τις έρευνες, τις στατιστικές και τα απρόσωπα ποσοστά που συνήθως χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για δυσκολίες και αποκλεισμούς, οι προσωπικές μαρτυρίες μιλούν απευθείας στην καρδιά. Τις «Ιστορίες για τη Γυάλινη Οροφή» βρίσκει και επιμελείται η μη κερδοσκοπική οργάνωση Story Mentor (www.storymentor.gr). Αυτή είναι η ιστορία της Μαρίας Σαμπατακάκη (Ιστορικός).

Το κακό με τη «γυάλινη οροφή» είναι ότι δεν την διακρίνεις εύκολα. Το καλό είναι ότι τα δομικά της υλικά είναι τέτοια που μπορείς να τη σπάσεις. Ανατράφηκα με την πεποίθηση ότι όλα είναι δυνατά, αρκεί να τολμήσεις και να δουλέψεις. Μεγάλωσα με δυο γιαγιάδες που η κοινωνική συνθήκη δεν τους επέτρεψε να γίνουν εκείνο που επιθυμούσαν. Και ακριβώς γι’ αυτό φρόντισαν με τις προτροπές και τις διδαχές τους να διασφαλίσουν ότι οι εγγονές τους θα είχαν διαφορετική τύχη. Οι bedtime ιστορίες τους είχαν να κάνουν με τη σημασία της αυτοδιάθεσης του σώματος, της καλλιέργειας του πνεύματος και της οικονομικής ανεξαρτησίας.

Το πρώτο ράγισμα της γυάλινης οροφής ήταν τυχαίο, ασυνείδητο αλλά καθοριστικό για την επιλογή της επαγγελματικής μου διαδρομής. Οφείλεται δε, στον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Προερχόμενη από μια οικογένεια που πολιτικά βρισκόταν απέναντί του, ο Καραμανλής αποτέλεσε τον «μπαμπούλα» των παιδικών μου χρόνων. Κάθε αταξία τελείωνε με τη φράση «θα φωνάξω τον Καραμανλή». Μέχρι που η μητέρα μου αποφάσισε να με πάρει μαζί της σε μια εκδήλωση που θα παραβρισκόταν και ο ίδιος ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Τον περιεργαζόμουν καθήμενο σε μια επιβλητική πολυθρόνα με την περιέργεια του 6χρονου που αναμετριέται με το τέρας του παραμυθιού. Εκείνος με πήρε είδηση, σηκώθηκε, ήρθε προς το μέρος μου, με χάιδεψε στο κεφάλι χαμογελώντας, είπε κάτι που δεν θυμάμαι και απομακρύνθηκε. Όση ώρα διαδραματιζόταν αυτή η σκηνή εγώ έτρεμα από τον φόβο, προσπαθούσα να τσιρίξω αλλά δεν μπορούσα να βγάλω φωνή. Κάπως έτσι ανακάλυψα τη σπουδαιότητα της αμφισβήτησης κάθε προκατάληψης, στερεότυπου και μύθου και έγινα ιστορικός.

Το 2015 έκανα πραγματικότητα ένα μεγάλο μου όνειρο: δημιούργησα ένα συνεργατικό σχήμα που εξελίχθηκε σε concept office με στόχο την παραγωγή ιστορικού έργου, εφαρμόσιμου στο επιχειρείν, στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση. Το hιστορισταί δεν συστήθηκε από κάποιου είδους φιλοδοξία. Αλλά ως αντίδραση σε μια ασφυκτική πραγματικότητα τόσο μέσα στον πανεπιστημιακό χώρο, όσο και στους ερευνητικούς και πολιτιστικούς φορείς. Στόχος μου ήταν η «θεωρητική επιστήμη» της Ιστορίας να αποκτήσει πρακτική διάσταση και να καταστεί χρήσιμη για επιχειρήσεις και οργανισμούς, να ανοιχτούν νέοι δρόμοι για τους κοινωνικούς επιστήμονες που να τους συνδέουν με την τέχνη και την τεχνολογία.

Η πρώτη μας δουλειά ήταν ένα αρκετά πρωτοποριακό ως προς τη χρήση και απόδοση των ιστορικών τεκμηρίων ντοκιμαντέρ, «το Στάρι». Μου ζητήθηκε η παραχώρησή του στις εκδηλώσεις για την επέτειο της απελευθέρωσης της Αθήνας από τις ναζιστικές δυνάμεις που διοργάνωνε η τότε αρμόδια γραμματεία για τον συντονισμό του κυβερνητικού έργου. Την προβολή της ταινίας (Οκτώβριος 2015) ακολούθησε μια σφοδρή επίθεση με σεξιστικό πρόσημο. Η εμφάνιση, η ηλικία και το φύλο μου αποτελέσαν τα πιο «βαριά» επιχειρήματα αποδόμησης της δουλειάς μου. Εκείνο το βράδυ στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας δεν βρέθηκε ούτε ένας από τους παράγοντες του πολιτικού βίου και της δημόσιας διοίκησης που ήταν παρόντες να ρωτήσει το στοιχειώδες: πώς σε μια αντιπαραγωγική εποχή, σε συνθήκες οικονομικής στενότητας, με τραπεζικό σύστημα υπό κατάρρευση, μια ομάδα νέων επιστημόνων και καλλιτεχνών έκανε ένα τόσο τολμηρό βήμα; Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσαμε; Πώς καταφέραμε να χρηματοδοτήσουμε κάτι τόσο δαπανηρό; Πόσο χρήσιμη θα μπορούσε να είναι η εμπειρία μας και σε άλλους; Αντιθέτως ήταν αρκετοί εκείνοι που ασχολήθηκαν με το χρώμα των μαλλιών, το ύψος της γόβας μου, το κατά τη γνώμη τους «απολιτίκ» των θέσεών μου ως απόρροια των δύο πρώτων.

Το 2020 ήρθε μια τιμητική πρόσκληση. Έχοντας πλήρη επίγνωση του ρίσκου, ανέλαβα την ιστορική επιμέλεια μιας οπτικοακουστικής παραγωγής (της Επιτροπής Ελλάδα 2021) που θα εκπροσωπούσε τη χώρα στο εξωτερικό,στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. Η ταινία που προέκυψε έπειτα από τρίμηνη επίπονη εργασία -και μάλιστα σε συνθήκες καραντίνας- αγκαλιάστηκε από το κοινό, συμπεριέλαβε και δεν δίχασε, αποτυπώνοντας ιστορικές στιγμές του ύψους και του βάθους μια συλλογικής διαδρομής, έγινε αφορμή για θετικά σχόλια εντός και εκτός Ελλάδας. Με εξέπληξε ιδιαίτερα όταν άκουσα συναδέλφους μου να κάνουν ειρωνικά λόγο για «γυναικεία οπτική» της Ιστορίας.

Οι επιρροές και τα πρότυπά μου υπήρξαν μορφές που πολέμησαν τον αποκλεισμό, διεκδίκησαν την ισότητα και καθόρισαν τον κόσμο θετικά:ο Νέλσον Μαντέλα και η δική μας Αμαλία Φλέμινγκ. Μια γυναίκα που έσπασε στεγανά με την επιστημονική της πορεία, την προσωπική της ζωή, την κοινωνική της προσφορά και την πολιτική της δράση, με τη συγγραφή της βιογραφίας της οποίας παλεύω εδώ και δύο χρόνια.

Πριν κάποιο διάστημα, ένας άνθρωπος που εκτιμώ ιδιαίτερα μου είπε ότι «επιλέγουμε ποιες μάχες θα δώσουμε».Και είχε απόλυτο δίκιο. Οι δικές μου μάχες δόθηκαν στα πεδία της δημιουργικότητας, λίγες δυνάμεις ανάλωσα στην αντιμετώπιση επιθέσεων και μόνο σε περιπτώσεις που έκρινα ότι χρειαζόταν. Σήμερα, 8-9 χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση, το hιστορισταί έχει πίσω του ένα χειροπιαστό και αδιαμφισβήτητο έργο.

Δεν παραβλέπω, ούτε υποτιμώ τη γυάλινη οροφή, αλλά δεν με πτοεί κιόλας η ύπαρξή της. Ως ιστορικός αναγνωρίζω την αξία της αποσύνθεσης ως εργαλείου διερεύνησης και κατανόησης των παραγόντων που διαμορφώνουν καταστάσεις και γεγονότα. Και η πιο αποτελεσματική μέθοδος θρυμματισμού της γυάλινης οροφής είναι η διακωμώδησή της.

Το 1987, η ηθοποιός Rue McClanahan είπε (σε μια εμπνευσμένα σαρκαστική ομιλία) κατά τη βράβευσή της στα Emmy Awards: «…κάθε κλωτσιά είναι και μια ώθηση. Και το θυμάμαι αυτό… τα τελευταία 27 χρόνια (της καριέρας της) υπήρξαν πολλές κλωτσιές και αντίστοιχες ωθήσεις. Δεν θα αναφερθώ σε εκείνους που με κλώτσησαν, αλλά ξέρετε εσείς ποιοι είστε και θα περιληφθείτε όλοι στο βιβλίο…*».

* Το αγγλικό κείμενο: “…every kick is a boost and I remembered that… overthe past 27 years they've been a lot ofkicks and they've been a lot of boosts. I'm not going to mention the people whogave me the kicks, but you know who you are,and you'll be in the book…”