Ο ρόλος των μαλλιών στον ψυχισμό των ατόμων, ανεξαρτήτως φύλου, είναι σημαντικός και σίγουρα περίπλοκος
Μαλλιά: Η ιστορική και κοινωνική τους σημασία, η επίδρασή τους στον ψυχισμό των ατόμων, οι συμβολισμοί, οι μαγικές τους ιδιότητες
«Μια γυναίκα που κόβει τα μαλλιά της πρόκειται να αλλάξει τη ζωή της», έλεγε η Κοκό Σανέλ – και η Κοκό Σανέλ ήξερε πολύ καλά τι έλεγε. Ένας άνδρας που αποφασίζει να μακρύνει ή να βάψει τα μαλλιά του πρόκειται να αλλάξει τη ζωή του, θα μπορούσε άνετα κάποιος να επεκτείνει τον συλλογισμό της Κοκό. Ναι, τα μαλλιά έχουν μαγικές ιδιότητες, δεν ταΐζουν απλώς τη φιλαρέσκεια, αλλάζουν ολόκληρες ζωές. Το ξέρουμε από πιτσιρίκια, από τότε που κάποιος μας αφηγήθηκε το παραμύθι της Ραπουνζέλ ή του Σαμψών. Το ξέρουν και οι άνθρωποι στα κομμωτήρια, που συχνά καλούνται να προσφέρουν όχι απλώς ένα νέο χτένισμα, αλλά έναν νέο άνθρωπο, μια νέα ζωή.
Τα μαλλιά είναι ένας ξεδιάντροπος ρουφιάνος. Προδίδουν ταυτότητες και ιδιότητες: ηλικία (άσπρα μαλλιά στην κεφαλή, κακά μαντάτα στην…), δραστηριότητες (πιασμένα με λαστιχάκι για running, κότσος για το μπαλέτο), επάγγελμα (πάντα κοντό οι στρατιωτικοί), μουσικό γούστο (πανκ, μεταλλάς), γενικώς γούστο (καλό και κακό), στοιχεία του χαρακτήρα (τόλμη, επιθετικότητα, χιούμορ), ακόμα και ασθένειες (αλωπεκία, καρκίνος, κατάθλιψη). «Ο καρκίνος είναι αόρατος, ώσπου χάνεις τα μαλλιά σου», έλεγε ο σερ Τρέβορ Σόρμπι, ένας φιλοσοφημένος και καινοτόμος hair artist που, μεταξύ άλλων, «δημιουργούσε μαλλιά» για ανθρώπους που είχαν χάσει τα δικά τους για ιατρικούς λόγους.
Ο ρόλος των μαλλιών στον ψυχισμό των ατόμων, ανεξαρτήτως φύλου, είναι σημαντικός και σίγουρα περίπλοκος. Είναι σύνηθες έπειτα από έναν χωρισμό οι άνθρωποι να κόβουν τα μαλλιά τους. Μαζί με τις τρίχες, στο πάτωμα του κομμωτηρίου ελπίζουν να πέσει και η θλίψη.Τα μακριά μαλλιά είναι μια ταυτότητα και οι επεμβάσεις σ' αυτά μπορεί να δημιουργήσουν κρίση ταυτότητας. Τα επεισόδια του extreme make over στο «GNTM» μουλιάζουν κάθε φορά από δάκρυα μπροστά σε καθρέφτες που αντικατοπτρίζουν κουρεμένα κεφάλια.
Η έκφραση «bad hair day» που ακούγεται σε αμερικανικές εφηβικές τηλεοπτικές σειρές (η Ντόνα στα «Χτυποκάρδια στο Μπέβερλι Χιλς» έκανε κατάχρηση του όρου ως δικαιολογία για κοπάνες), όσο κι αν εκ πρώτης φαντάζει μια κενή περιεχομένου αμερικανιά, στην πραγματικότητα εμπεριέχει μια μεγάλη αλήθεια ζωής. Τα μαλλιά χαλάνε ή φτιάχνουν τη μέρα μας αλλάζοντας τη διάθεση και τον βαθμό αυτοπεποίθησης, όπως ένα ωραίο παπούτσι ή ένα ρούχο που φυσάει. Μπορούν να βελτιώσουν τις κοινωνικές και ερωτικές μας επιδόσεις, να αλλάξουν τον τρόπο που περπατάμε (ανεμίζοντας τη χαίτη μας), να παίξουν ακόμα και σεξουαλικό ρόλο (ως φετίχ). Τα μαλλιά είναι προέκταση του εαυτού μας αλλά και τρόπος έκφρασής του. Κοντά, μακριά, βαμμένα, φυσικά, άφρο, «πράσο», με χωρίστρα ή «καρφάκια», είναι έκφραση της διαφορετικότητας του καθενός.
Πρωταγωνιστούν σε ρήσεις λαϊκής σοφίας («Πήγε για μαλλί και βγήκε κουρεμένος»), στη διαφήμιση («Μήπως φταίει η λακ που χρησιμοποιείτε;»), το σινεμά («Οι ξανθές το γλεντάνε»), τα εικαστικά («Μέδουσα» του Καραβάτζιο με τα μαλλιά-φίδια), τα παραμύθια («Μαλλιά κουβάρια»), τα τραγούδια («Άσ’ τα τα μαλλάκια σου ανακατεμένα»), παντού! Τα μαλλιά δεν είναι μια απλή λεπτομέρεια που ολοκληρώνει ένα στιλιστικό αμπαλάζ. Είναι όλα αυτά και πολλά άλλα. Είναι φορέας ποικίλων συμβολισμών. Είναι κριτήριο εκτίμησης και αυτοεκτίμησης. «Μερικά από τα χειρότερα λάθη της ζωής μου ήταν κουρέματα», έχει ομολογήσει ο Τζιμ Μόρισον, ενώ «I’m as free as my hair» η Lady Gaga. Τα μαλλιά είναι επιθυμία και απόλαυση, αντικείμενο λατρείας, λυτρωτική θεραπεία σε προσωπικά προβλήματα.
Μη σκαλώνεις που μεγαλώνεις
Ανά τους αιώνες, οι κάθε λογής κουπ λειτουργούν ως ένα ισχυρό στερεοτυπικό σύμβολο κι ως ένας «σκληρός» δίσκος, φορτωμένος με πολύ σημαντικές ιστορικές πληροφορίες και πολιτισμικές μνήμες. Το μήκος και η στιλιστική μορφή του τριχωτού, στο πέρασμα των χρόνων, φανερώνουν πολλά και αντιφατικά, από φυλή και φύλο μέχρι κοινωνικό στάτους και θρησκευτικές πεποιθήσεις, και από εκτυφλωτική σεμνότητα και αθωότητα μέχρι ανηλεές sexiness και εξώλης και προώλης.
Στην αρχαία Αίγυπτο, όπου τα μακριά μαλλιά είναι ένδειξη υψηλής θέσης, η κομμωτική τέχνη χρωστά την εφεύρεση της περούκας και την κλεοπατρέ φράντζα ελέω Κλεοπάτρας και κυρίως Ελίζαμπεθ Τέιλορ. Στην Κίνα της δυναστείας των Χαν, τα μαλλιά είναι σύμβολο πλούτου. Στην αρχαία Ελλάδα όλοι οι θεοί και οι θεές έχουν μπούκλες, διακοσμημένες με στεφάνια και κορδέλες. Μια φροντισμένη κόμη ανήκει σίγουρα σε έναν ευγενή της Αθήνας, μια ατημέλητη σε δούλο. Στη Γαλλία των Λουδοβίκων, τριχόπτωση σημαίνει μείωση αρρενωπότητας (δεν είχε γεννηθεί ακόμα ο Κώστας Γκουσγκούνης), οπότε εμφανίζονται οι χαρακτηριστικές πομπώδεις και σχεδόν κωμικές περούκες ως το τέλειο καμουφλάζ-καραφλάζ. Στη βικτωριανή εποχή οι γυναίκες των ανώτερων τάξεων δεν κόβουν –ει δυνατόν– ποτέ τα μαλλιά τους, που είναι έμβλημα πλούτου, καλής υγείας και υγιεινής, σε αντίθεση με την πλέμπα, που δεν έχει ούτε τα μέσα ούτε τον χρόνο να συντηρήσει μπελαλίδικα μήκη και χτενίσματα. Η αυτοκράτειρα Σίσι της Αυστρίας αφιερώνει μία ολόκληρη μέρα (ανά τρεις εβδομάδες) στο λούσιμο και το χτένισμα των καστανών, πολυπλόκαμων τριχών της.
Στην Αμερική και την Άγρια Δύση, στην κουλτούρα των Ινδιάνων, τα μαλλιά είναι δύναμη. Στα 20s τα flapper girls κατσαρώνουν και στολίζουν την bob κουαφίρ τους με φτερά και κορδέλες, για να είναι ασορτί με το ελεύθερο πνεύμα τους. Τα χτενίσματα των πρώτων χολιγουντιανών πρωταγωνιστριών πρέπει να αντανακλούν αβυσσαλέα θηλυκότητα. «Νομίζω πως το πιο σημαντικό πράγμα που μπορεί να έχει μια γυναίκα, εκτός από το ταλέντο της, είναι ο κομμωτής της», έλεγε η Τζόαν Κρόφορντ.
Μη σκαλώνεις που μεγαλώνεις
Στα 60s, οι χίππηδες κάνουν την επανάστασή τους αχτένιστοι, ακούρευτοι, άλουστοι. Σε ένα παράλληλο σύμπαν, κάνουν παιχνίδι στις δύο πλευρές του Ατλαντικού δύο διαφορετικές σχολές σχετικά με την κομψότητα και την ομορφιά. Οι αξίες και οι αρχές τους αντανακλώνται κυρίως στα χτενίσματα. Από τη μια το think big, που βρίσκει την απόλυτη έκφρασή του στα φουσκωμένα κεφάλια της Motown (Supremes, Sirelles), της Πρισίλα Πρίσλεϊ και των σεξοβομβών Ράκελ Γουέλς και Μπριζίτ Μπαρντό, και από την άλλη, το Swinging London της Τουίγκι και του κοντού pixie διά χειρός Βιντάλ Σασούν.
Στα 70s και τα 80s στυγερά εγκλήματα συντελούνται στα hair salons με πρότυπα την οικογένεια Όσμοντ, τον Τζόνι Λόγκαν, τους Duran Duran, τον Λάκη Τζορντανέλι, τη Φάρα Φόσετ, την Ντάριλ –Γοργόνα– Χάνα. Από τα 90s έως και σήμερα, τα trends της κομμωτικής ακολουθούν την εν γένει νομοτέλεια του στιλ: Οι μόδες έρχονται, φεύγουν και επιστρέφουν χωρίς εξάρσεις και επαναστάσεις. Οι εποχές των κανόνων κοινωνικής συμμόρφωσης και η αμφισβήτησή τους με όπλο τις τρίχες είναι οριστικά παρελθόν. Τζένιφερ Άνιστον, Κερτ Κομπέιν, Έιμι Γουάινχαουζ, Χάρι Στάιλς σημαδεύουν την ποπ κουλτούρα.
Στην Ελλάδα την εποχή της «Στεφανίας» και της άτεγκτης πατριαρχίας, η τιμωρία για μια ατιμασμένη γυναίκα είναι το κούρεμα. Ανάλογες ταπεινώσεις ισχύουν στα πέρατα του χρόνου και του χώρου, αν κρίνουμε από το Walk of Shame και το slut-shaming της Σέρσεϊ Λάνιστερ, που «εξιλεώνεται» για τα κρίματά της περπατώντας γυμνή στους δρόμους του Κινγκς Λάντινγκ, έχοντας χάσει τους κόκκινους βοστρύχους της. Το κούρεμα με την ψιλή υπήρξε και για τους άντρες μέτρο τιμωρητικό και ατιμωτικό, ποινή για τους τεντιμπόιδες του Νόμου 4.000, καψώνι για τους νεοσύλλεκτους, ταπείνωση των Εβραίων από τους ναζί.
Όμως οι κοινωνικές και αισθητικές αξίες διαρκώς μεταβάλλονται και τα μαλλιά συνοδεύουν τις αλλαγές, αν δεν προπορεύονται αυτών. Τρανή απόδειξη το «γουλί», που πλέον ανήκει στην κατηγορία «απόλυτο ανδρικό trend» για σκορoφαγωμένα κεφάλια. Με την εξαίρεση της Σινίντ Ο’Κόνορ, στη σόου μπιζ και τον σελεμπριτισμό, πάλι, τα μακριά μαλλιά, όσα χρόνια κι αν περάσουν, θα είναι ένα τυπικό ιδεώδες ομορφιάς. Η Ναόμι Κάμπελ, η Σερ, η Κιμ Καρντάσιαν ενδεχομένως δεν θα έκαναν ανάλογη καριέρα αν κυκλοφορούσαν με ένα κοντό αλά γκαρσόν.
Τα μαλλιά δεν είναι ποτέ απλώς τρίχες. Καμιά φορά είναι ακόμα και ζήτημα ζωής ή θανάτου. Το 2022 η Μάχσα Αμίνι δολοφονήθηκε από την Αστυνομία Ηθικής του Ιράν γιατί δεν φορούσε σωστά το χιτζάμπ της, με αποτέλεσμα να φανούν μερικές τούφες από τα μαλλιά της. Ο δυτικός κόσμος έσπευσε να διαμαρτυρηθεί εντόνως! Με μουσική υπόκρουση το «Bella Ciao» στα περσικά, οι κοκέτες του γαλλικού σινεμά Ιζαμπέλ Ιπέρ, Μαριόν Κοτιγιάρ, Ιζαμπέλ Ατζανί και Ζιλιέτ Μπινός εμφανίστηκαν σε βίντεο να κόβουν μια μπούκλα τους, ή ακριβέστερα την ψαλίδα τους. Χμ, τελικά καμιά φορά οι ακτιβιστικές δράσεις μπορεί να είναι απλώς «τρίχες».
Μη σκαλώνεις που μεγαλώνεις
